Дэтхэнэ сурэтыщIми къелъытэ и лэжьыгъэм я нэхъыфIыр дяпэкIэ ищIынрауэ... КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, художник Iэзэ Гъыдэ Валерэ апхуэдэ и гупсысэм арэзы утехъуэну тIэкIу гугъу мэхъу езым и IэдакъэщIэкIхэм ущеплъкIэ. «Мыбыхэм нэхъыфIыж щыIэ?» - упщIэр, ухуей-ухуэмейми, щхьэм къозэрыхь.
Курп Ищхъэрэ (Къаншыуей) къуажэм I945 гъэм къыщалъхуащ Гъыдэ БатIэ и къуэ Валерэ. Школым щыщIэса зэманым къыщожьэ абы игъуэта IэщIагъэр. Валерэ щыцIыкIуми хуэнабдзэгубдзаплъэт тхылъхэм ит сурэтхэм, уеблэмэ зэман-зэманкIэри абыхэм ятрищIыкIырт езым и лэжьыгъэ цIыкIухэр. «Сурэт сщIарэт жысIэу а Iуэхум сыхуэнэхъуеиншэу щытащ си сабиигъуэми. Школым дыщыщеджэм, сурэт щIынымкIэ щIэныгъэ зиIэ егъэджакIуэ диIакъым, итIанэми дызыгъасэхэм дытрагъэгушхуэрт, чэнджэщхэр къыдатырт», - жеIэ Валерэ.
Гъыдэм игу къегъэкIыж къэралым и сурэтыщI нэхъ цIэрыIуэхэм я лэжьыгъэхэм тращIыкIа зэман-зэманкIэрэ школхэм ирату зэрыщытар. «Абыхэм щыщу хэт сымэ я IэдакъэщIэкI плъэгъуат? Сыт хуэдэ сурэт щапхъэ пхуэхъуат?» - сеупщIащ абы . Репин Илья, Васнецов Виктор, Серов Валентин, Левитан Исаак, Айвазовский Иван сымэщ абы зи цIэр къриIуэр, апхуэдэуи дыщIегъуж художникхэм я сурэтхэм занщIэу дихьэхами, сурэтыщI хъун мурад зэримыIар, ар мащIэ-мащIэурэ къехъулIа Iуэхуу зэрыщытыр.
И зэфIэкIым япэу щеплъыж зэманхэм Валерэ куэду ищIырт шы сурэтхэр. «Псэущхьэ дахэщ ар икIи губзыгъэщ», - къыхегъэщ Валерэ. Адэм шы иIэу, зэрихуэу зэрыщытар абы хэлъхьэжи, дауи, щIалэр гурэ псэкIэ пэгъунэгъунтэкъэ шым?!
НэхъапэIуэхэм къуажэ клубхэм пщыхьэщхьэхэм кино щагъэлъагъуэу, пшыхь гъэщIэгъуэнхэр къыщызэрагъэпэщу щытащ, цIыхухэм я гурыфIыгъуэт апхуэдэ зэхыхьэхэр. Курыт школыр къиуха нэужь, Валерэ къуажэм дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм художник-оформителу лэжьэн щыщIидзащ. Тхьэмахуэм щыIэну пшыхьым е кином теухуауэ плакат ищIырт, ахэр зэбгригъэхырт. Апхуэдэ лэжьыгъэхэм гупсысэ куу хилъхьэрт сурэтыщI ныбжьыщIэм: кино щыIэнумэ - абы щыщ зы кадр гуэр а плакатым трищIыхьырт, цIыхухэр нэхъ къыдихьэхын папщIэ, концертхэри зэрыхьэлэмэтынур тхылъымпIэм къыщигъэлъагъуэрт. Валерэ сурэт щIыным Пионерхэм я унэм (иджы Сабий творчествэмкIэ унэрщ) зыщыхуигъэсащ. А еджапIэм абы щыгъуэм щыIащ художник гъуэзэджэ Ткаченкэ Андрей. СурэтыщI гъуазджэмкIэ студие абы игъэлажьэрти, Валерэ екIуэлIащ, щеджащ, нэхъыжьым и IэпщIэлъапщIагъэм кIэлъыплъащ. «Хуэфащэ дыдэу а цIыху гуащIафIэм и цIэр фIащыжащ СурэтыщI гъуазджэмкIэ музей Налшык къалэм дэтым. Къапщтэмэ, сэ сурэт щIынымкIэ лъабжьэ быдэ сэзыгъэщIар а художникырщ. Сызэрыригъэджар зэман мащIэми, къысхилъхьар сэркIэ лъапIэ дыдэщ», - жеIэ Гъыдэм.
1964 гъэм и бжьыхьэм Валерэ дзэм ираджащ. Германием щыIэу илъэсищкIэ къулыкъу ищIащ абы. А зэманми щIалэр пылъащ и IэщIагъэм зэрыхигъэхъуэным. Сэлэтхэм я «Красный уголок»-р, стендхэр Валерэ игъэщIэращIэу илъэситIым и кIуэцIкIэ щытащ, Офицерхэм я унэм сурэт, плакат щищIу ещанэ илъэсыр ирихьэкIащ.
И лъахэ къигъэзэжри, илъэс ныкъуэкIэ Гъыдэр Налшык дэт Автотранспорт комбинатым сурэтыщIу щылэжьауэ, и щIэныгъэм хигъэхъуэну мурад ещI. Ар щIотIысхьэ Кавказым щынэхъыфI дыдэхэм ящыщ Дагъыстэн художественнэ училищэм. ЩIэтIысхьэ къудей мыхъуу, абы и лэжьыгъэхэм егъэджакIуэхэр хэплъа нэужь, занщIэу 2-нэ курсым къащтэ. Илъэсищым и кIуэцIкIэ еджапIэр щытхъу иIэу къеух. Абы зэрыщеджа илъэсхэм къриубыдэу Валерэ и лэжьыгъэхэр мызэ-мытIэу зэпеуэхэм хэтащ, Санкт-Петербург щекIуэкIа зы выставкэми и сурэтхэр щагъэлъэгъуащ.
НалшыккIэ щылэжьэну и гугъами, Гъыдэм Тэрч къалэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм лъэщапIэ хэтыр кърат икIи зыхуей хуэзэу, псори зэфIыхьауэ и къалэнхэр зэригъэзэщIэным иужь йохьэ. Абы и лэжьыгъэр нэхъыбэу зытриухуэр цIыхухэм я сурэт щIынымрэ унэ, музей хуэдэхэр гъэщIэрэщIэнымрэщ. Апхуэдэуи ар дехьэх щIыуэпсым и теплъэр и сурэтхэм къыщигъэлъэгъуэным.
Джылахъстэнейр зэрыгушхуэ хъуну сурэтыщI Iэзэщ Валерэ. Уасэ иIэкъым абы Дей къуажэм и курыт школым хэту къызэрагъэпэща музейр, Мэлбахъуэ Тимборэ и цIэр зезыхьэр, зэригъэщIэрэщIами, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь, «Красная Нива» колхозым и тхьэмадэу щыта Пэнагуэ Азэмэтджэрий и цIэр зыфIаща музейр (Инарыкъуей къуажэ) зэрызригъэпэщами.
- НэхъапэIуэхэм сурэтыщIхэр жыджэру елэжьу щытащ къыхуеджэныгъэ плакатхэр тхыным, - къыхегъэщ художникым. - ЗэрыфщIэщи, дэтхэнэми Iэмал иIэкъым къалэм е къуажэм дэт музейхэм щIэх-щIэхыурэ кIуэну, дахагъэм, зи гугъу сщIыр гъуазджэрщ, лъэIэсыну. Утхэм, уэрамхэм, IуэхущIапIэхэм къыщыфIадзэу щытащ лэжьыгъэм, мамырыгъэм, къабзагъэм укъыхуезыджэ плакатхэр. Нобэ дыхуэныкъуэщ абыхэм. Пэжщ, къалэ нэхъ инхэм иджыри ущыхуозэ жыхуэсIэ лэжьыгъэхэм, ауэ ахэр сатум, хьэрычэт Iуэхухэм хэтхэм я IэнатIэхэр зэрагъэлъагъуэ защIэщ, сэ сызыгъэгузавэр цIыхур нэмысым, къабзагъэм къыхуезыджэу, и псэр зыузэщIу сурэтыщI гъуазджэм иIэ Iэмалыр зэрыкIуэдыжырщ. Зэгуэр абыи къигъэзэжыну дыщыгугъынщ.
ТхыдэмкIэ унэ-музей Тэрч къалэ дэтри Гъыдэм и IэдакъэщIэкIхэмкIэщ зэрыгъэдэхар, мы зэманым художникыр щылажьэри аращ. Зэман къыщыхудэхуэм езым и псэм пэгъунэгъу, фIэдахэ сурэтхэр ещI. Музейм щыплъэгъунущ «Нартхэр къызэрыунэхуар» сурэт хьэлэмэтыр. Ар Валерэ, Хьэцым Мурадин, Хъуэст Анатолэ сымэ зэдатха лэжьыгъэщ, Нарт эпосыр илъэс мини 3 щрикъум СурэтыщI гъуазджэмкIэ музейм (Налшык къалэ) щагъэлъэгъуауэ щытащ.
- ТхыдэмкIэ музейр къызэгъэпэщыныр зигу къэкIауэ щытар абы щыгъуэм районым и Iэтащхьэу лэжьа Пэнагуэ Максимщ. Район администрацэм и утым и ижьырабгъукIэ къытет мы унэр и ухуэныгъэкIи хьэлэмэту ящIауэ щытащ. Ар музейуэ гъэпсыныр абы къыщыхилъхьам дыщыгуфIыкIат. Псори щызэрапхъуэж зэманым куэдым я нэ къыхуикIа къыщIэкIынт абы тыкуэн е шхапIэ къыщызэIуахыну, арщхьэкIэ Пэнагуэм ди гъуазджэм зэрызиужьын хуейм тригъэщIащ», - жеIэ Гъыдэм.
Илъэс 22-рэ и пэ къызэIуаха музейм нобэ теплъэ дахи иIэщ, и блынхэри Валерэ и сурэтхэм яуфэбгъуащ, пасэрей хьэпшыпхэри щыгъунэжщ. Апхуэдэ IуэхуфI къызэхъулIэр зи гуащIэ емыблэж цIыхурщ. АбыкIэ щапхъэщ Гъыдэр.
Тэрч къалэр къызэрыунэхурэ илъэси I20-рэ щрикъум Валерэ къалэм щIыхь зиIэ и цIыху ящIащ, 2003 гъэм абы къыхуагъэфэщащ КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ цIэр.
ЦIыхур сыт щыгъуи пэгъунэгъущ къызыхэкIамрэ абы и къуэпсыр къыщежьэмрэ. Ди сурэтыщIри зыщIэхъуэпсыр къыщалъхуа и щIыналъэм зы сурэт, адрейхэм емыщхьу, хуищIынырщ. Абы зэуIуу къыщигъэлъэгъуэну хуейщ губгъуэ лэжьыгъэр, шыхэр, цIыхухэр, нэгъуэщIу жыпIэмэ - гъащIэр. Шэч къытесхьэркъым: фIы зигу илъым ар къехъулIэнущ.
