ЛIэщIыгъуэхэм къапхыкIыу нобэм къэса лъэпкъ щIэныгъэм и зы ныбз къыщыпIэткIэ, нэхъыжьхэм я Iущыгъэмрэ ябгъэдэлъа гулъытэмрэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. ТхэкIи еджэкIи ящIакъым, ауэ зытет дунейм и щэхухэр мыбзаджэу ящIэрт, щIыуэпсым и пIалъэми хъарзынэу хащIыкIырт. Къуалэбзухэмрэ псэущхьэхэмрэ я бзэкIэ псалъэми ярейуэ, уахыхьэ щыхъунуми, умыгъэпIейтейуэ далэ дэхын щыхуейми щымыгъуазэ куэд щыIакъым. ЩIэныгъэр тегъэщIапIэ ящIу дунейм къытехьэ къэхутэныгъэхэм уащыпхрыплъкIэ, ахэр нэхъыжьхэм къащIэна Iущыгъэ псоми щыхьэт техъуэ нэхъей, дыкъэзыухъуреихь дунейм щIэщыгъуэнэкIэ дыхурагъэплъэкI, набдзэгубдзаплъэу къэпсэуахэм я акъылыфIагъыр иджыри зэ дагъэгъэщIэгъуэж.
Апхуэдэ гузэхэщIэ къыдитащ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ къыщыдэкIа лэжьыгъэщIэм. «Уштулу: щынэхьхэм я абгъуэм деж» («Уштулу: у гнезда бородача») – аращ зэреджэр Айунц Карен и Iэдакъэ къыщIэкIа тхылъ гъэщIэгъуэн дыдэм. Ар теухуащ бгъэ лъэпкъ инхэм ящыщу кIуэдыпIэм ит щынэхьым. Шэч хэлъкъым, тхылъыр зыIэщIыхьэнухэр абы гуапэу IущIэнущ, ауэ къыдэкIыгъуэм куэду щыгуфIыкIынур ди щIыналъэм и щIыуэпсыр зи гупсэхэращ, абы и къуалэбзу икIи и псэущхьэ дунейр зыфIэхьэлэмэтхэращ.
Тхылъыр щIэщыгъуэ зыщIыр щынэхьхэм ехьэлIа лэжьыгъэ куэд зэрыщымыIэм и закъуэкъым, атIэ адыгэ IуэрыIуатэм а бгъэ гъэщIэгъуэным ехьэлIауэ нэщэнэ куэд ехъумэри, абыхэм щыхьэт ятехъуэу, лэгъупэжь уэршэрхэр уи нэгу къыщIагъэувэжу зэрыщытым ар зыми емыщхь зэрищIращ. Бгылъэ хъупIэхэм ихьауэ зэ закъуэ нэхъ мыхъуми «щынэхьыр мэхьэджэмэ, джэпым и къутэжыгъуэщ» псэлъафэр зэхэзымыха мэлыхъуэ е щынахъуэ щыIэу къыщIэкIынукъым. А зы жыIэгъуэ закъуэм щIэныгъэ Iуэхугъуэ зыбжанэ утыку къещI. Адыгэбзэр нобэкIэ зэрыт щытыкIэр къэплъытэмэ, занщIэу къыбгурымыIуэ хэтми, къэгъэщIэрэщIэжын, жьабзэми хыхьэжын хуей хыболъагъуэ. Япэрауэ, щынэхьым игъэIу макъым щхьэкIэ адыгэхэм «мэхьэджэ» жаIэрт. Езы бгъэ лъэпкъым хуэдэу, псалъэри бзэм хэкIуэдыкIыжыным нэсахэм ящыщщ. ЕтIуанэрауэ, джэпкIэ зэджэр дыгъэ къэплъыгъуэм ирихьэлIэу мэлхэм я щхьэр зэгулIауэ зэхэувэрэ щIы щхьэфэм дыгъэ трамыгъапсэу ящI жьауапIэ щIыIэтыIэращ. Мы псалъэри иджырей щIалэгъуалэм зэрахьэу пхужыIэнукъым. Щынэхьыр уэгум хуарзэу къихьэмэ, дыгъэр егъэзыхыгъуэм зэрыхуэкIуэр къащIэрт, абы и гуащIэгъуэм зыщызыхъумэ мэлхэм я джэп къутэжыгъуэри къызэрысар мэлыхъуэхэм къагурыIуэрт. Ауэ, щынэхьым ухуэбэлэрыгъ зэрымыхъунури Iущыгъэм къыхощ – хъушэм къыкIэрыхуам къеуэнкIэ хъунут… «Щынэхь и теуэ изщ», жаIэ псэхэлIэ хъуа псэущхьэ куэд зы щIыпIэм ущрихьэлIэмэ. «Нэ къарэ, къарэхь, щхьэкъутэ, тIуушх» къуажэхьыр зытеухуари щынэхьырщ. Ауэ, гъэщIэгъуэнращи, хырыхыхьэм (къуажэхьым) къыхэщ «тIу» псалъэмкIэ къаIуэта хъуар щхьэ куцIырщ (псалъэр ноби бахъсэн псэлъэкIэм хъума щыхъуащ); щынэхьым IэщIыхьа къупщхьэр лъагэу уэгум ихьырти, къридзыхыурэ къыр дзакIэм жьэхидзэрт. Къупщхьэ къутам къикI куцIыр щынэхьым зыхилъхьэ щымыIэ Iусу зэрыщытым адыгэхэм гу зэрылъатар умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. Щынэхьым ехьэлIауэ къэтхьа жыIэгъуэхэр ирикъуну къытщохъу а бгъэ лъэпкъым теухуа тхыгъэм зыщыбгъэгъуэзэн, дызыхэт щIыуэпсым щиубыд увыпIэр зыхуэдизыр къэпхутэн щхьэкIэ.
ТхылъыщIэм илъэс щэщI гъуэгуанэ къызэпичащ. Абы и къыдэкIыныр жэрдэм зыщIар КъБР-м щIым щIэлъ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ щIыуэпсымкIэ и министр Шаваев Ильясщ. ГъэщIэгъуэнщ тхылъым и щхьэ кърикIуари.
Тхылъыр къыдэзыгъэкIа Котляров Виктор зэрыжиIэмкIэ, щынэхьым теухуа тхыгъэр зи Iэдакъэ къыщIэкIа Айунц Карен КъБКъУ-м щеджащ, иужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр бгылъэ мэзгъэфIэным щыпсэу псэущхьэхэм я псэукIэ-щыIэкIэр иджу щылэжьащ. Карен ныбжьэгъууи акъылэгъууи иIа Вуккерт Евгений и гъусэу 1988 гъэм Уштулу деж щынэхьхэр щиджу, абыхэм якIэлъыплъу мазэ бжыгъэкIэ щылэжьащ.
Шэрэджыщхьэ щыIэ щIыпIэ нэхъ зэгъуэкI дыдэхэм ящыщщ Уштулу жыхуаIэ къуэладжэр, ауэ абы цIыхухэр уэру макIуэ, Iэгъуэблагъэри къыпхуэмыIуэтэну дахэщ. Абдеж, дунейпсо хым метр минитIкIэ и щхьэкIэ укъыдэкIуеймэ, абгъуэ зыщIа щынэхь зэхъузэбзхэм уащрохьэлIэ. КъызэралъытамкIэ, щIы хъурейм щынэхь ин бгъэ лъэпкъым щыщу минипщI нэхърэ нэхъыбэ тетыжкъым. ЦIыхур здынэмысм, абы и ягъэр къащылъэмыIэс Уштулу и щIыпIэхэр щынэхьымкIэ псэупIэфIщ, къэралми ехъумэ. Мазэ бжыгъэкIэ щIэныгъэрылажьэхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр илъэс щэщI дэкIыжа нэужьщ щIэныгъэ къыдэкIыгъэхэм щихуар, а бгъэ лъэпкъым ехьэлIауэ щыIэ Iуэху еплъыкIэхэм и жьауэр щатридзар.
ЩIэныгъэм къыдэкIуэу, Айунц Карен гу зылъитэ Iуэхугъуэхэри псалъэ зэгъэпэщам и шыбзэми щIигъэкIыфырт. Котляровхэ я тедзапIэм къыщыдэкIа тхыгъэр абыхэм ящыщщ. «Щынэхь абгъуэм къыщыдгъэхъуахэр» («О наших похождениях у гнезда бородача») Котляров Виктор фIэщыгъэщIэ зыхуищIыжа повестыр Айунц Карен дунейм ехыжын ипэ къихуэу къыхуигъэнауэ щытащ къыдэлэжьауэ щыта Вуккерт Евгений, къезэгъыу къилъытэмэ, къыдигъэкIыну. Евгений Iэрытхыр биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, Тэн Iус Ростов къалэм дэт Ипщэ къэрал университетым и профессор Белик Виктор иритащ. Белик Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу къуалэбзухэмрэ псэущхьэхэмрэ иджырти, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIэх-щIэхыурэ къакIуэрт, бгылъэ щIыпIэхэм къэхутэныгъэхэр щригъэкIуэкIырт. Iэрытхым и хъыбарыр абы зэгуэрым хуиIуэтауэ щытат Балъкъэрыщхьэ къуажэм щыпсэу щакIуэ Туменов Расул. Котляровым куэд лъандэрэ и бысыму къекIуэкI щакIуэм тхыгъэм и хъыбарыр къыщыхуиIуатэм, Виктор ар къигъуэтащ, зыщигъэгъуэза нэужьи, къыдэгъэкIыныр, ди щIыналъэм щыпсэу цIыхухэм я пащхьэ ар илъхьэныр игъуэу къилъытащ. А жэрдэмыр абы диIыгъащ Шаваев Ильяс.
Тхылъым и пэублэ псалъэр, «Кавказым лъагъуныгъэ ин хузиIа щIэныгъэлIым и фэеплъу» зи фIэщыгъэр, хуэзыщIар ар мыкIуэду цIыхубэм яхуэзыхъума Белик Викторщ. КIэух псалъэр зытхар Бгылъэ щIыпIэхэм я щIыуэпсымкIэ институтым мэз лъахэр зыдж и лабораторием и унафэщI, биологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат Пщыгъусэ Рустамщ. «Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпсым теухуауэ дунейм къытехьа лэжьыгъэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщщ мы тхылъыр. Пэжыр и гъуазэу тхащ, ар щIыуэпсым хуиIэ IэфIагъкIэ гъэнщIа псалъэхэм къыхэщIыкIащ», – щыжеIэ абы. Абы къищынэмыщIауэ, тхылъым гуэдзэн папщIэу Айунц Каренрэ Вуккерт Евгенийрэ щIыуэпсымрэ абы щынэхь бгъэ лъэпкъымрэ ехьэлIа я щIэныгъэ тхыгъэ къыщыхьащ.
ИщхьэкIэ зэрыщыжытIащи, щынэхьым и бжыгъэр дунейм мащIэ щыхъуурэ йокIуэкI. Ауэ, ди гуапэ зэрыхъунщи, а бгъэ лъэпкъым и бжыгъэр Къэбэрдей-Балъкъэрым щыхэхъуэ зэпытщ. Шаваев Ильяс зэрыжиIамкIэ, щынэхь зэхъузэбз 12-м я абгъуэхэр ди щIыналъэм здэщыIэр ящIэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, щынэхь 24-рэ ди хэкум щызэхолъатэ.
Тхылъым къыпкърыкIыну щIэныгъэм щIыгъуу, дыщыгугъыну дыхуейт щынэхьым хуэсакъын зэрыхуеймкIэ къуршымрэ бгылъэ щIыпIэхэмрэ ихьэ щакIуэхэм зэхэщIыкIи яритыну: ахэр зэтрамыукIэну, дунейм и дахэ пкъыгъуэу щыт а бгъэр щIэблэхэм хуахъумэну.
