Дыкъэзыухъуреихь дунейм щысхьыным, щIыуэпсым хуэсакъыным хуэгъэзауэ пщIэ нэхъ зиIэ Iуэху дахэхэм хабжэ Бзухэм я дунейпсо махуэр. Гъэ дызэрытми ар ЩIы Хъурейм и къэрал куэдым щагъэлъэпIэнущ.
Зэрынэрылъагъущи, мы Iуэхур ирырагъэхьэлIащ дамэ зытет псэущхьэ цIыкIухэм дэнэ лъэныкъуэкIи абгъуэ щаухуэ лъэхъэнэм.
Мэлыжьыхьым и 1-р Бзухэм я дунейпсо махуэу (International Bird Day) япэ дыдэу къыщалъытар 1894 гъэращ. Ар къыщыхъуар Америкэм и Штат Зэгуэтхэм и Пенсильвание штатым хыхьэ Ойл-сити къалэ цIыкIурщ. Жэрдэмыр къыхилъхьат курыт щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ а щIыпIэм и инспектор Бэбкок Чарльз. КъыкIэлъыкIуа илъэс бжыгъэм и кIуэцIкIэ Бзухэм я махуэр а къэралым и щIыпIэ псоми щагъэлъэпIэн щIадзащ.
1902 гъэм Франджым и къалащхьэ Париж деж Iэ щытрадзащ губгъуэм илъ гъавэр хьэпIацIэхэм емыгъэшхынымкIэ сэбэп хъууэ къалъытэ бзухэр хъумэнымкIэ къэрал зэхуаку конвенцым (зэгурыIуэныгъэм). А зэманым абыкIэ арэзы зэдэхъуат къэрали 10-м я лIыкIуэхэр.
Ауэрэ здекIуэкIым, 1906 гъэм ирихьэлIэу, зи гугъу тщIы Iуэху дахэм увыпIэ щхьэхуэ хухахат къэрал куэдым я махуэгъэпсхэм.
Мы лъэхъэнэм къызэрекIуэкIыр аращи, Бзухэм я дунейпсо махуэр ЩIы Хъурейм тет къэралхэм я нэхъыбэм щагъэлъапIэ, ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм деж щызэхалъхьа «ЦIыхумрэ биосферэмрэ» программэм ипкъ иту. Хабзэ зэрыхъуащи, мэлыжьыхьым и I-м дэнэкIи щагъэув псым тес къыухэмрэ уэгум щызелъатэ къуалэхэмрэ папщIэ балигъхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ яухуа абгъуэ IэрыщI цIыкIухэр.
Ди къэралышхуэу щытам и тхыдэм зымащIэкIэ дриплъэжынщи, Украинэм щежэх Днепр псышхуэм и курыкупсэм ит Хортицэ хытIыгу цIэрыIуэм щыпсэухэм я щIэблэр езыгъаджэ Бузук Пётр I9I0 гъэм абдежым япэ дыдэу щызэщIигъэуIуауэ щытащ «ЩIыуэпсыр зыхъумэхэм я жылагъуэ» зыфIища зэхыхьэ телъыджэр. ГъэщIэгъуэныр аращи, абы и нагъыщэу игъэувауэ щытар бзу абгъуэт…
1917 гъэм екIуэкIа Октябрь Революцэ Иным иужькIэ, мы Iуэхур тIэкIу яIэщIэгъупщыкIыжауэ щытами, 1924 илъэсым аргуэру къыхалъхьэжри, 1926 гъэм къыщыщIэдзауэ Бзухэм я дунейпсо махуэр СССР-м и дэнэ лъэныкъуи щагъэлъэпIэн хуейуэ щагъэувыжат.
Абы иужькIэ ди къэралым и щIыпIэ псоми къыщыунэхуащ бзухэр зыдж щIэныгъэм – орнитологием - дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэр.
1927 гъэм Бзухэм я махуэр ди къэралым и щыхьэрым щызыгъэлъэпIахэм я бжыгъэр мини 5-м щынэблэгъамэ, 1928 гъэм ар мин 65-м щхьэдэхат. Абы щыгъуэ ныбжьыщIэ цIыкIухэм бзу абгъуэ IэрыщIу жыгхэм щыпащIам я бжыгъэр мин 15-м щIигъуат.
1999 гъэм Москва къэлъэтэж бзухэм папщIэ абгъуэ IэрыщIу 500-м щIигъу школакIуэхэм щагъэхьэзырри, мэлыжьыхьым и 1-м адэкIэ-мыдэкIэ щыкIэраIулIат.
Къыхэгъэщыпхъэщ, дызэрыт лъэхъэнэм Бзухэм я махуэм апхуэдэ гулъытэ хуамыщIыжыфми, ар гъатхэр къызэрихьэм, абы цIыхухэр зэрыщыгуфIыкIым и нэщэнэ дахэу къызэрынари.
Бзухэм я махуэм ди къэралым и курыт еджапIэхэм, орнитологием дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэм къыщызэрагъэпэщ хабзэщ къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм, зэрыщыту къатщтэмэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм хуэсакъын, гулъытэ хуэщIын зэрыхуейм ехьэлIа зэпеуэхэр, къинэмыщI абы хуэдэ Iуэхугъуэхэр.
