«Дахэнагъуэ» гупыр.
Бгырыс макъамэхэр
Даур Аслъэн и творческэ гъуэгуанэм уигу къегъэкI Кавказ Ищхъэрэм профессиональнэ макъамэ щэнхабзэм япэ лъэбакъуэхэр щызычахэр, псалъэм папщIэ, Гасанов Готфрид, Дагиров Наби (Дагъыстэн), Кокойты Тэтэрхъан, Плиев Христофор (Осетие), Балэ Мухьэдин, Къардэн Хьэсэн сымэ. Даурыр композитор, егъэджакIуэ, дирижёр, публицист, IуэрыIуатэдж, жылагъуэ лэжьакIуэ гъуэзэджэу щытащ.
Аслъэн и япэ уэрэдхэр, духовой оркестрым папщIэ маршхэр, Iуащхьэмахуэ теухуа фантазиер, нэгъуэщI лэжьыгъэхэри щыхьэт техъуат музыкант ныбжьыщIэм и зэфIэкIым.
Даурым и насып кърихьэкIат Москва къэрал консерваторэм щеджэху Нейгауз Генрихрэ Ростропович Мстиславрэ я дерсхэм, концертхэм щIэсыну. Ар щIэх-щIэхыурэ хуэзэрт а зэманым консерваторэм щезыгъэджа композитор гъуэзэджэ Щедрин Родион. Нэхъыщхьэращи, урыс композиторхэм я школым щеджэми, къызыхэкIа лъэпкъым и гупсысэу Аслъэн къигъэлъэгъуэну зыхущIэкъумрэ адыгэ щIалэр зыхуэпабгъэмрэ абыхэм къагурыIуэрт икIи трагъэгушхуэрт. ГъэщIэгъуэнщ, консерваторэм щIэсыху Даурым итхауэ хъуар иужькIэ утыкушхуэхэм зэрыщагъэзэщIар. Апхуэдэу къыщыхъур закъуэтIакъуэххэщ. Егъэлеяуэ ягу ирихьауэ щытащ скрипкэмрэ оркестрымрэ щхьэкIэ Аслъэн итха «Шэрджэс рапсодиер». Ар Союзпсо радиом и фонотекэм папщIэ ирагъэтхат.
Даурым и зэфIэкIыр абы и IэдакъэщIэкIхэм дихьэххэм хьэкъ ящищIащ адыгэ, къэрэшей, балъкъэр, осетин, куржы цIыхубэ уэрэдхэр зыхэт «Пять горских песен» циклым. Ар хагъэхьауэ щытащ Москва и къэрал хорым игъэзащIэхэм икIи композитор ныбжьыщIэхэм я союзпсо зэхьэзэхуэм Аслъэн ещанэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщат.
Зэпеуэм и къэпщытакIуэ гупым и унафэщIу щыта Свиридов Георгий куэдым ящытхъу хабзэтэкъым, ауэ жиIат Даур Аслъэн и уэрэдхэр зэрыкъабзэр, узэрызыIэпашэр. Ар, дауи, тхэн щIэзыдзагъащIэм дежкIэ гуапэт икIи пщIэшхуэт.
1970 - 1980 гъэхэр Даурым и творчествэм и фIыпIэщ. А зэманым абы итхащ адыгэ макъамэ щэнхабзэм и зы IыхьэфI хъуахэр. Абыхэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэрым и филармонием и симфоние оркестрым и репертуарыр зыгъэбей «Адыгэхэр» япэ симфониер, «Горский концерт для фортепиано с оркестром», «Горские симфонические танцы» зыфIищахэр, виолончелымрэ оркестрымрэ папщIэ концертыр, флейтэм щхьэкIэ сонатэр, нэгъуэщIхэри.
Даур Аслъэн адыгэ лъэпкъым и композитор-уэрэдус нэхъыфIхэм ящыщщ. Абы и «Адыгэ нэмыс», «Саратинэ», «Увези меня при луне», «Когда узнаешь ты» уэрэдхэр хэт зымыщIэр?! Аслъэн и макъамэхэр Москва, Санкт-Петербург, Дон Iус Ростов, Воронеж, Владикавказ, Омск, нэгъуэщI къалэхэми щагъэзащIэ.
ХЬЭХЪУПАЩIЭ Хьэжбэчыр,
УФ-м, Адыгэ Республикэм, КъШР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ. 2000 гъэ.
Шэрджэс Гендель
Уэрэдыпкъыр лъэпкъым лъагъуэ хуэзыщIыф цIыхур сыт хуэдэ зэманми ейщ. Апхуэдэщ Даур Аслъэн. «Бгырыс уэрэдхэр» зыфIища хор циклыр абы щитхам, псоми гурыIуэгъуэ ящищIат зэчиишхуэ зыбгъэдэлъ композитор къызэрыунэхуар.
Аслъэн и уэрэдхэр куэдым фIыуэ ялъагъуащ. Абы и IэдакъэщIэкI псор къызэщIэпкъуэу утепсэлъыхьын жыхуэпIэр пхуэмыгъэзэщIэн къалэнщ. Ауэ итха куэдым зы къахэсхынщ. Мис, нотэр си пащхьэ илъщ, ар «Шэрджэс рапсодие» зыфIищарщ. Мы рапсодиер дахащэу зыгъэзащIэ Пиказейн Виктор (дунейпсо зэхьэзэхуэ куэдым я лауреатщ) и скрипкэ макъыр си тхьэкIумэм иту нотэр къызэIузох…
Ярэби, Инжыджыжь апхуэдизу щхьэ щым хъуа, хьэмэрэ Ахын и толъкъун макъым къыпылъэлъ адыгэ гъыбзэм щыщ гуэр езым «и лъым» зэрыхэтыр фIэкIуэдынкIэ шынэу ара зыщIиущэхуар?! Iэдииху и чэщанэмкIэ пшэ фIыцIэм зыкъыщызэщIещIэри, уафэм щыблэ къыIуролъэлъ, щIылъэм зэрытелъалъэм щышынэрэ, Инжыджыжьи зыкъиIэтурэ псышхуэр щыблэм педзыж… Щиху гъащIэр мащIэщ икIи махэщ. Щыблэ зэуа жыгыр зэфIэщэхащи, щылъщ, ауэ къыбгъурыт щиху пщыкIутIым ирашэжьа гъыбзэм щIыгур егъэтхытх, езы Инжыджыжьи щиху гъыбзэр иришэхыурэ джабэ лъабжьэм нэхъ зрет… Арыххэу лъапэрисэу дыгъэ бзий къыкъуоуж, къуолъэдэж, уафэ джабэм зы пщIыхь шынагъуэу телъа пшэри мэкIуэдыжри, лъэгъупыкъу макъамэм псэр егъэкIыл. Хуэм-хуэмурэ уэри зыкъыбощIэжри, уогупсыс: «Сыту сыцIыху насыпыфIэ!» Урогушхуэ щымыIэр къэзыгъэщIыф, щыIам и Iейми ифIми гъуазджэ телъыджэкIэ ухэзышэф лэжьыгъэ адыгэлIым и щIэину къызэрытхуигъэнам.
Даур Аслъэн «Шэрджэс рапсодием» фIэкIа имытхами, адыгэ макъамэм и курыхыу ар къэнэнут. Аслъэн цIэ лъапIэ куэд къыфIащат, ауэ зыми пэпщI мыхъунур - ар зэрыкомпозиторырт. Абы и чэнджэщхэри узыщIэдэIу хъунт, музыкэм теухуауэ жыпIэнущи, мы дуней псом щекIуэкIым щыгъуазэт. Зэм-зэми, лIыщIыгъуэ куэд дэкIыу ди лъэпкъым и щIэблэм адыгэм и тхыдэр щIиджыкIыжыну пэрыувэмэ, шэч хэмылъу, зэман куэдкIэ къызытеувыIэнухэм ящыщщ Даур Аслъэн теухуа напэкIуэцIхэр.
Аслъэн зэныбжьэгъугъэм пщIэ хуэзыщI, гушыIэмрэ ауанымрэ зыхэзыщIэ, абы зи гур къабзэу пыкъуэкIыф цIыхут. Абы и композитор щIэиныр уасэншэщи, мылъку зиIэхэм захуэзгъазэу жысIэнт: нэхъ IуэхуфI дыдэу ящIахэм ящыщынут я мылъкум и Iыхьэ щIалэгъуалэр псэкIэ бейуэ гъэсэным халъхьэмэ, Даур Аслъэн и творческэ щIэиныр хъумэнымкIэ сэбэп хъуамэ. КъыдэдгъэкIын хуейщ Даурым итхахэр, армырамэ, ахэр кIуэдыжынурэ, дунейм къытенэнур Аслъэн и цIэ закъуэращ. Си фIэщ мэхъу Аслъэн и IэдакъэщIэкIхэм гъащIэщIэ къазэрыхыхьэнур. Абы къыдэкIуэуи, Кавказым къыщымынэу, дуней псор мы композитор щэджащэм и тхыгъэхэм щыдгъэгъуэзэфынущ. Музыкэр - къэхъугъэ телъыджэщ, ар зэбдзэкIыным хуэныкъуэкъым.
… 1975 гъэм щIымахуэ мазэу Москва сыщыIэт Композиторхэм я унэм зыщызгъэпсэхуу, сыщылажьэу. А махуэ дыдэхэм Даур Аслъэни абы щыIэт. Нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Подмосковьет дыздэщыIэр. Сэ еханэ дачэм сыщIэст, Аслъэн - еплIанэм. Жэщыбгым си бжэщхьэIум къытеуващ упщIэ вакъэрэ джэдыгурэ зыщыгъ Аслъэн. И псэм ищIа хуэдэт «Уэсыр къос» уэрэдыр зэрызухар. Аслъэн абы езгъэдэIуащ, зэ къытезгъэзэжынуи къызэлъэIуащ. ИтIанэ жеIэ: «ДжэбрэIил, мы уэрэд дахащэр сэ тыгъэ къысхуэпщIу тетхэ, хъуххэнумэ». Аслъэн и лъэIур хуабжьу си гуапэ хъуати, абы ар хуэзгъэзэщIащ. Кавказ композиторхэр Аслъэн «Черкесский Гендель»-кIэ деджэрт...
Ныбжьэгъу! Уи ныбжьым и гуэгъу! Аслъэнрэ сэрэ зы гъэм дыкъалъхуат. Абы шэрджэсу итхырт, сэ - къэбэрдейуэ, ауэ ди бзэр зыт, ди псэри зыт.
ХЬЭIУПЭ ДжэбрэIил,
УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ,композитор.
ГъащIэ пщалъэр къызэрабжыр
Уи гур цIыхуфIым псынщIэу кIэропщIэ. СэркIэ апхуэдэ цIыхуфIт Даур Аслъэн.
А композитор телъыджэм и гугъу япэ дыдэ къысхуэзыщIар усакIуэ цIэрыIуэ Кулиев Къайсынт. Ар езыр щытхъу къудейтэкъым Iэзагъышхуэ зыбгъэдэлъу ибж адыгэ щIалэм - и псалъэхэм тегъэщIапIэ яхуищIырт Даурым теухуауэ композиторышхуэ Свиридов Георгий къыжриIахэр. Дуней псом къыщацIыху Свиридовыр япэ къэсым зэрыщымытхъум шэч хэлъу къыщIэкIынкъым. Даур Аслъэн пасэу къылъысат-тIэ апхуэдэ гуапагъэр. Езыр и щхьэкIэ къэсцIыхуа нэужь, Аслъэн зэи дэслъэгъуакъым мо цIыхушхуэм къыхужиIэ щытхъум ирисондэджэрын мурад иIэу, абы щхьэкIэ зыкъыфIэщIыжу, зигъэпагэу. Ар цIыху Iэсэт. Ауэ бгъэдэлъ зэчийм къигъэгугъэрт, и щхьэм и пщIэр ищIэжырт. Iужэжагъэ, кIэщIэлъадэ-кIэщIэжыж зыдэплъагъухэм ящыщтэкъым - зи жьэм нэхърэ зи псэр, зи щхьэр нэхъыфIу икIи нэхъыбэрэ зыгъэлажьэ адыгэ щIалэ къызэрыгуэкIт. Апхуэдэут сэ ар зэрысцIыхур.
Нэхъ гукъинэж дыдэу Аслъэн япэу сыщыбгъэдэсар «Псей щхъуантIэхэр» санаторэрщ. ЗэрытщIэжщи, хъыджэбз дахэкIейхэр зыхэт, удэзыхьэх макъ жьгърухэр зыгъэIу «Дахэнагъуэ» уэрэджыIакIуэ гуп цIыкIу кьызэригъэпэщауэ щытащ Аслъэн. А артисткэхэм псэи, лыи, къупщхьи яхуэхъур, ахэр зыгъэIущыр, зыущийр езы Аслъэнт. Мис ахэр щIыгъуу санаторэм нэкIуауэ арати, я концертыр зэфIэкIа нэужь, гуп цIыкIур идогъэблагъэ си ныбжьэгъу Хьэжу Анатолэрэ (и щхьэгъусэр щIыгъуу Толи абы щыIэт) сэрэ.
Гухэхъуэу, гукъинэжу дызэбгъэдэсащ а пщыхьэщхьэм. Абыхэм етIуанэ концертым уэрэду щызэхыдагъэхар зыхуэдизым ущIэмыупщIэ.
… Ди Iэуэлъауэ макъыр цIыхухэм зэран яхуэмыхъун папщIэ, артистхэм я макъми я пшынэми зрагъэIэтыщэртэкъым. Iэуэлъауэр къыщIэмыIукIын щхьэкIэ, быдэу къедгулIа бжэр еуэ Iужырт, еуэ Iужырт. Сэ ар зэпымыууэ хуэсщIыжырт. АрщхьэкIэ бжэ «жыIэмыдаIуэм» сыкъигъэгубжьауэ аргуэру быдэу щезгулIыжым, ар хузимыгъэщIыну зыгуэр къызэреныкъуэкъур къызгуроIуэ. СыщIэплъмэ, кIэлындорым деж цIыхур хуэфIу щызэхэтщ. Арати, пэшым щIэхуэр щIэтшащ, мыдрейхэри зэбгрымыкIыжу зэхэтащ. «Дэ дысымаджэщ. Зыдгъэпсэхун хуейщ. Зэран фыкъытхуэмыхъуу, фи концертыр фух», - жызыIэн къахэкIауэ щытакъым Аслъэн зи пашэ «Дахэнагъуэм» и уэрэд дахэкIейхэм дахьэха цIыху къомым. Псалъэ гуапэхэмрэ Iэгуауэмрэ ящхьэщыту къедгъэжьэжыгъащ уэрэджыIакIуэ гупыр.
ИужькIэ, дапщэрэ сыхуэмызами, фэрыщIыгъэ лъэпкъ хэмылъу, Аслъэн жиIэжырт щэху цIыкIуу едгъэкIуэкIыну ди гугъа, арщхьэкIэ нахуэ къэхъуауэ щыта а концертым нэхъ гукъинэж зэи ямытауэ.
Аращ ищIэр хъууэ, игури и псэри Iуэхум хилъхьэу лажьэ цIыхур фIыуэ щIалъагъур. Аслъэн фIыуэ ялъагъухэм ящыщт.
Сэ схузэфIэкIращи, Аслъэн и макъамэбзэ дахэм усэбзэкIэ сыпэджэжауэ щытащи, ар си гукъэкIыж тIэкIум щIызогъу.
Даур Аслъэн и фэеплъу
ЦIыхум и гъащIэ пщалъэр къызэрабжыр
Абы ищIауэ къигъэнар арамэ,
Ар хъунущ
Уахъты зимыIэжхэм хабжэ -
И лъэпкъ псэуху,
Псэунущ и макъамэр.
Псэунущ, а
Макъамэм езым и псэм
Щыщ Iыхьэ хилъхьэу ар дунейм тетащи,
ИкIи ар зэрыпсалъэ макъамэбзэр
Лъэпкъ гущIэм къыщIэIукIыу къигъэщIащи...
ЕЛГЪЭР Кашиф,
Къэбэрдей-Балъкъэрым
и цIыхубэ тхакIуэ.
ГуфIапщIэ тыгъэ псоми яхуэщIыж
Даур Аслъэн и фэеплъу
Налшык бжьыхьэпсу щхьэщосыкIыр жэщыр,
Мазэгъуэ нэхум нуркIэ нэр щIесыкI,
Я бзий лъэкIыхьхэр вагъуэхэм къашэщIу,
Мэз кхъужь гъуэжьычу, уэгум къыхосыкI.
КъызжаIи хуэдэщ ахэм: «Сымаджэщым
Зэману ирикъунщ уэ щепхьэкIар,
КъыщIэкIи щIыбым, еплъ мы гъатхэ
жэщу
Мазэгъуэ нэхум тхъупскIэ игъэпскIам.
Маитхъур, жаIэ, щхьэпэу узыгъуищэм,
Май жыг гъэгъахэм я мэр нэхъ хущхъуэжщ -
Ар зышэм, игукIи и псэкIи зыхищIэу,
И гуащIэми къаруми къыхохъуэж.
Къыхыхьи уэри мы жэщ дахэ псыфэм,
Гупсэхуу къурш хьэуакIэ зыгъэнщIыж,
ЦIыхупсэм дыхьэ уи уэрэд макъыфIэр
ГуфIапщIэ тыгъэ псоми яхуэщIыж».
- Си вагъуэ нэхухэ, си псэм пэсщI мазэгъуэ,
Иремыкъутэ фигу схузэIухар -
Сэ зыми хэмылъыжу си Iэзэгъуэ,
Си гъащIэри уэрэдри сухащ.
ФIэкIа къыхэнэжынукъым жэщ уафэм
Си насып вагъуэ хъуар игъуэнэмыс,
Шэрджэс щIыналъэ ену гум щызгъафIэм
ФIэкIа къыхуэнэжакъым уэрэдус.
Сэ сщIэным сымыщIау и Iыхьэ плIанэр,
Здехьыж ахърэтым гъащIэ сIэщIэкIам,
Мэз лъапэм нэсыжа сэнтхыщхьэ бланэу,
Си гугъэ, сэ къысфIощIыр уаукIа…
БЕМЫРЗЭ Мухьэдин.
Нало Заур йочэнджэщ.
Дэтщ Черкесск Даур Аслъэн и фэеплъ.
