Къызэралъхурэ мы гъэм накъыгъэм и 1-м илъэсищэ ирокъу совет парт, къэрал лэжьакIуэ, 1969 - 1989 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Министрхэм я Советым и УнафэщIу лэжьа Къущхьэ КIыщыкъуэ Сэхьид и къуэр.
Къущхьэр республикэм и Министрхэм я Советым и УнафэщIу щыщыта гъэхэм завод, фабрикэ инхэр яухуащ, Iэщ IыгъыпIэ, псы щIэгъэлъэдапIэ хьэлэмэтхэр къызэрагъэпэщащ. Гулъытэшхуэ хуащIащ школхэр, сабий гъэсапIэхэр, яслъэхэр, киногъэлъэгъуапIэхэр, ЩэнхабзэмкIэ унэхэр яухуэнми. Узыншагъэр хъумэным теухуауи ящIар мащIэкъым. Къалэхэм, районхэм щаухуащ сымаджэщхэр, поликлиникэхэр, къуажэхэм къыдэхутащ дохутыр амбулаторэ, фельдшер-акушер IуэхущIапIэхэр. Медицинэ Iэмэпсымэ куэд къащэхуащ. Апхуэдэу абы гулъытэ хэха хуищIырт республикэр зыхуэныкъуэ IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырыным, къешэлIэным.
Ди республикэм япэ дыдэу къуажэ школ къыщызыуха цIыху 11-м ящыщащ КIыщыкъуэ. Абы «5» защIэкIэ еджэныр къызэрырихьэлIам щыхьэт техъуэ дэфтэрым щытхъу тхылъ и гъусэу къратыжат. А зэманым дыщэ медаль яту щытакъым. Школыр къэзыухахэм я аттестатхэр щыIэрагъэхьэж гуфIэгъуэ пщыхьэщхьэр къуажэми районми ягъэлъапIэу зэхэтыну траухуауэ щытащ 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 21-м. Пшыхьыр дахэ дыдэу зэфIэкIат. Ауэ а жэщым и пщэдджыжьыпэ дыдэм гум имыхужын нэщхъеягъуэшхуэр къэхъуащ - нэмыцэхэр ди къэралым къытеуащ. Школыр къэзыухагъащIэ КIыщыкъуэ, тхьэмахуитI нэхъ дэмыкIыу, зауэм ираджащ. Краснодар дэт дзэ училищэм мазихкIэ щеджэри, топгъауэ взводым и батареем и командиру щытащ.
КIыщыкъуэ зенит батареем и командиру Мэздэгу къыщыщIэдзауэ Будапешт нэсыху зауэм хэтащ. Ар ящыщщ нэмыцэхэр Ставрополь, Краснодар, Ростов дэзыхужахэм.
1943 гъэм накъыгъэм и 1-м КIыщыкъуэ зи Iэтащхьэ батареем кхъухьлъатитI къриудыхауэ щытащ. Абы и ныбжьыр илъэс 20 фIэкIа мыхъуауэ «Вагъуэ Плъыжь» орденыр къыхуагъэфэщат. 1944 гъэм Яссэ-Кишинев зэхэуэм КIыщыкъуэ и батареем нэмыцэм и кхъухьлъатэу щы, танкыу плIы зэтрикъутащ. Абы щыгъуэми ди хэкуэгъум къыхуагъэфэщауэ щытащ Хэку зауэшхуэм етIуанэ нагъыщэ зиIэ и орденыр, Совет Нэхъыщхьэм и хъуэхъу тхылъыр. Венгриер фашистхэм къаIэщIэхыжыным КIыщыкъуэ и батареер жыджэру хэтащ. Абы къратащ Хэку зауэшхуэм езанэ нагъыщэ зиIэ и орденыр, «Будапешт къызэращтам папщIэ» медалыр. Абдеж зауэр щиухри, КIыщыкъуэ къигъэзэжащ.
Зауэ нэужьым КIыщыкъуэ къыхуагъэлъэгъуащ Дзэ академием щIагъэтIысхьэну, ауэ адэ-анэм я лъэIукIэ, абы къигъэзэжащ щалъхуа куейм. Iуащхьэмахуэ райкомым и къудамэм и унафэщIу илъэсиплIкIэ, абы иужькIэ секретару лэжьащ. Къэбэрдей институтыр, Горскэ мэкъумэш институтыр къиухащ. 1950 гъэм и ныбжьыр илъэс 27-м иту КIыщыкъуэ Тэрч райкомым и япэ секретару хахащ. Хэку зауэшхуэр иуха нэужь, къэзыгъэзэжа, абы къыщихьа дамыгъэ куэдым зи бгъэр ягъэдахэ офицер щIалэ екIум районым и цIыхухэр къыбгъэдэуващ фIыкIэ къыщыгугъыу.
Зауэм зэхикъутахэр псынщIэу зэфIэгъэувэжын, республикэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ районым зегъэужьын хуейт.
Зэман кIэщIым къриубыдэу КIыщыкъуэ а IэнатIэм зыкъыщигъэлъэгъуащ япэ игъэщын хуей къалэнхэр гъэзэщIэным цIыхухэр хузэщIигъэуIуэфу, лэжьыгъэр фIыуэ илъагъуу, цIыхухэм я гум къишхыдыкIыу, и щхьэми и унафэм щIэтхэми яхуэткIийуэ. Апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэм районым и щыIэкIэ-псэукIэр иригъэфIакIуэрт.
Тэрч районым зэрыщыIэрэ илъэситI хъуауэ КIыщыкъуэ ираджэжри, партым и обкомым мэкъумэш IэнатIэмкIэ и къудамэм и унафэщIу ягъэуващ икIи партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и бюром хагъэхьащ.
Зэман дэкIри, Къэбэрдей-Балъкъэрым и обкомым и секретару, Къэбэрдей-Балъкъэрым и Совет Нэхъыщхьэм и унафэщIу хахащ. КъБР-м и Правительствэм КIыщыкъуэ щылэжьащ илъэс 21-кIэ. Абы щыщу илъэс 16-кIэ Правительствэм и УнафэщIу (1969 - 1984 гъгъ.), щэнейрэ КПСС-м и съездхэм я лIыкIуэу щы- тащ. КъБАССР-м, РСФСР-м, СССР-м я депутату илъэс 30-кIэ екIуэкIащ.
НыбжькIэ нэхъыжьхэм ящIэж а илъэсхэр республикэм и зыужьыныгъэшхуэ зэману зэрыщытар: экономикэм, щIэныгъэм, узыншагъэр хъумэным, щэнхабзэм, цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным я лъэныкъуэкIэ ипэкIэ кIуатэрт. А псоми илъэс 40-м щIигъукIэ псэемыблэжу хэлэжьыхьащ КIыщыкъуэ, IэнатIэ нэхъ гугъу дыдэхэм пэрыту. ИкIи цIыхубэм я псэукIэр ефIэкIуэн папщIэ Iуэхугъуэ куэд гъащIэм хипщащ.
ЛIы ахъырзэману, лъэужьыфIэу дунейм тета КIыщыкъуэ и къежьапIэ хъуари и цIэр зэрыфIащари гъэщIэгъуэнщ. Къущхьэ Сэхьид щIэблэ игъуэтыным хуэпабгъэу илъэси 10-кIэ псэуат. Абы иужькIэ къалъхуа сабиитIри щIэх дыдэу лIэжат. Ещанэм щыпэплъэм, апхуэдэ гузэвэгъуэ иджыри къалъэмыIэсын папщIэ, адыгэхэм я фIэщ хъууэ, сэбэп къахуэхъуу щыIэ нэщэнэхэр зрагъэщIащ. Абы- хэм язым ипкъ иткIэ, сабий къалъхуагъащIэр занщIэу кIыщым яхьу, гъущI гъэплъар зэрагъэупщIыIу псымкIэ ягъэпскIыу, «кIыщ» хэту цIэ фIащын хуейт. Алыхьым къарита щIалэ цIыкIум апхуэдэ хабзэхэр кIэлъызэрахьэри, КIыщыкъуэ фIащащ.
ЩIалэр, Тхьэм узэрелъэIун жыхуаIэм хуэдэу, жану, нэжэгужэу, гурыхуэу, жыIэдаIуэу къэхъуащ. Ар дунейм къытехьат 1923 гъэм накъыгъэм и 1-м. Абы иужькIэ къалъхуащ Гъумар, Замилэ, нэхъыщIэ дыдэу Мухьэжид сымэ.
Хуэкъулейтэкъым Сэхьид и бынунэр, ауэ унагъуэшхуэ зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу, щхьэж хузэфIэкIыр ищIэу, яшхынрэ ящIэнрэ ягъуэту къэгъуэгурыкIуащ. Адэ-анэм бынхэм ткIийуэ хуагъэувырт, адыгэ хабзэм тету, нэхъыжьхэм, цIыхубзхэм, сабийхэм гулъытэ, пщIэ хуащIу, езыхэр зэрыIыгъыу, нэмыс яхэлъу псэуну. Сэхьид лэжьыгъэр фIыуэ илъагъурт, бзэ IэфI Iурылът, псэлъэрейтэкъым, жиIар сыт щыгъуи игъэзэщIэжырт. Абы фIыуэ илъагъурт икIи гукIэ ищIэрт цIыху губзыгъэхэм я псалъэ Iущхэр - псом хуэмыдэу Къэзанокъуэ Жэбагъы, Нэгумэ Шорэ сымэ къытхуагъэна псалъэжьхэр. ЛIэщIыгъуэ блэкIам, 20 - 30 гъэхэм псэуныгъэр нэхъ гугъуу щыщытам, Къущхьэхэ я гъунэгъухэм гу лъатэрт, адэм унагъуэ Iуэхухэр сабийхэм ящхьэщихыурэ, еджэным нэхъ егугъуным зэрыхуиущийм.
Абыхэм кIэщIу жэуап яритауэ щытащ Сэхьид: «Зэманым псори къигъэлъэгъуэнщ». ИкIи мыгувэу ар наIуэ къэхъуащ. КIыщыкъуэ еджапIэм щыщIэтIысхьам, еджэным и гур хуабжьу етат, егъэджакIуэм жиIэр псынщIэу къипхъуатэрт. Абы къыхэкIкIэ, егъэджакIуэхэм я советым и унафэкIэ, зы илъэсым 1-нэ, 2-нэ классхэр кърагъэухауэ щытащ.
КIыщыкъуэ куэдым къащхьэщыкIырт ищI мурадым и Iэр зэрытригъахуэмкIэ, Iуэхум фIыуэ зэрыхищIыкIымкIэ, лэжьыгъэм зэрытемызашэмкIэ, къызэрыгуэкIыу зэрыщытымкIэ, лъэпкъ зэхэгъэж зэримыщIымкIэ, ныбжьэгъугъэр зэригъэпэжымкIэ. А хьэлыфIхэр езыр къэзыухъуреихьхэм зэрызахригъэлъхьэным дапщэщи иужь итт. Ар цIыхубэм япыщIат, абыхэм къыхалъхьэ жэрдэмыфIхэр гуапэу ядиIыгъырт. ЛIы щэджащэр зыцIыхуу щыта куэдым ар я гум къинэжащ цIыху хьэлэлу, гуапэу, нэмысыфIэу, гущIэгъу хэлъу, фIы зэрилэжьыным хущIэкъуу.
