США-м щыщ журналист, «Дакъикъэ 60» зи фIэщыгъэ теленэтын цIэрыIуэр зэгуэр езыгъэкIуэкIыу щыта Руни Энди зэгуэр жиIэгъат: псалъалъэм, узыхуейм щыфIэкIыжу, къыумылъыхъуэри къыщыбжиIэ, уигу къэмыкIми гу щылъыуигъатэ къохъу. Мы псалъэ пэжхэр сигу къигъэкIыжащ Налшык къалэм дэт, Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ къыщыдэкIа «Кавказ. Бгыщхьэхэм епха щIыпIэцIэхэм я псалъалъэ» тхылъ теплъафIэм. Дунейм къытехьэ тхылъыщIэм ди лъахэм хэтщIыкIыр къызэрымыкIуэу зэрымащIэр иджыри зэ ди фIэщ ещI, аркъудей ди пщIыхьэпIэ къыхэмыхуа щIыпIэ телъыджэхэм фIэщыгъэ гъэщIэгъуэнхэр зэраIэр утыку къещI. Сыт хуэдэ лъэныкъуэкIи къэхутэныгъэр щIэщыгъуэ хъум и закъуэкъым, абы гу зылхытэн хуейуэ щыIэ нэгъуэщI Iуэхухэр къыдокӀуэ, щIэныгъэм зыужьыпIэ зэрыхуэхъум шэч хэлъкъым.
Тхылъыр зи Iэдакъэ къыщIэкIар совет бгылъэрызекIуэ Рототаев Павелщ (1907 – 1983). Кавказ къуршхэм я нэхъ щыгу лъагэхэр абы мызэ-мытIэу къигъэIурыщIащ, бгы нэхъ задэ дыдэхэми дэкIыпIэрэ лъагъуэрэ яхухишащ, узэрымыхьэфыну къалъытэу щыта къырхэми нэсащ. Рототаевыр ящыщщ «Совет Союзым и бгылъэрызекIуэ» дамыгъэм и япэ нагъыщэр япэу зратахэм. ЛIы цIэрыIуэр дэкӀащ Iуащхьэмахуэ, Когутай, Донгузорун, Джайлыкъ, Тютюбашы бгыхэм, Щуровскэм и щыгум.
Ауэ Рототаев Павел цIэрыIуэ зыщIар бгыщхьэхэм зэрыдэкIам и закъуэкъым. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ бгылъэрызекIуэ дунейм ехьэлIа тхылъхэр, тхыгъэ купщIафIэхэр. Абыхэм я нэхъыбэр нобэ бгы куэщIым ихьэну хуей ныбжьыщIэхэм я дежкIэ гъуазэщ, нэгъэсауэ зэреджэн тхылъщ. Апхуэдэу Рототаевым и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Бахъсэныщхьэ – дзэлI ныбжьыщIэхэм я лъахэ» («Терскол – база армейцев»), «Бгылъэ щIыпIэхэм» («В горах»), «Къэбэрдей-Балъкъэрым и бгылъэхэм я псалъалъэ кIэщI» («Краткий словарь горных названий Кабардино-Балкарии»), «КъагъэIурыщIа лъагапIэхэр» («Покорённые гиганты») тхылъхэр.
Зи цIэ къитIуа тхылъхэм ахэр зи Iэдакъэ къыщIэкIа Рототаев Сергей и гъащIэр зэрыщыту бгыхэм епхауэ, абыхэм яхуэпэжу къызэрекIуэкIар къыхощ. Псом хуэмыдэу абы лъагъуныгъэшхуэ яхуиIащ Кавказ къуршхэм. И зы тхыгъэм мыпхуэдэ сатырхэр къыщокIуэ: «Кавказыр зэ плъэгъуауэ, абы и къуршхэм зэ уихьауэ бгъэщIэгъуэжынукъым абы и куэщIым ис лъэпкъхэм я дуней тетыкIэри, зэрахьэ хабзэхэри, цIыхугъэмрэ цIыхумрэ хуаIэ щытыкIэри. Кавказ къуршхэр уеплъмэ, лъагэщ, убгъэдыхьэмэ, шынагъуэщ. Ауэ фIыуэ плъагъу къудеймэ, IэплIэ къыуишэкIынущ, мы ЩIы хъурейр къыуплъыхьым хуэдэу, телъыджэ Iэджи уи нэгу щIигъэкIынущ. Апхуэдэ дыдэщ Кавказым щыпсэу лъэпкъхэри: уи гур яхузэIухауэ уакъыхыхьэмэ, дунейм утетыху пщымыгъупщэн хьэщIагъэрэ дахагъэрэ уагъэлъагъунущ. Бгыхэри, абы щыпсэу цIыхухэри хьэщIэхуэфIщ, уэ уфI къудеймэ». Мыпхуэдэ псалъэхэр Кавказымрэ абы и цIыхухэмрэ яхуэзыгъэфэща цIыхум и къалэмыпэ къыщIэкIа тхыгъэхэми гур хуэзагъэу зэрелэжьам шэч хэлъкъым.
Котляровхэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа псалъалъэм къызэщIиубыда текстхэр зэуIуу дунейм къытехьакъым. Ауэ абыхэм ящыщ пычыгъуэ щхьэхуэхэр бгылъэрызекIуэхэм я журналым, «КъагъэIурыщIа лъагапIэхэр» зи фIэщыгъэм, илъэс зыбжанэкIэ, 1961 – 1964, 1968 – 1969, 1975 – 1978 гъэхэм къытехуэгъащ. ТхылъыщIэр Рототаев Павел псэу щIыкIэ игъэхьэзырауэ щытащ.
Тхылъым къызэщIиубыда фIэщыгъэхэмрэ щIыпIэцIэхэмрэ ар зи IэдакъэщIыкIым илъэс 30-м щIигъукIэ зэхуихьэсащ. Абы къэхутэныгъэкIэ дыщIеджэм и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр епхащ фIэщыгъэр нэуфIыцӀщхьэрыуэу имытхыжу, хэгъэгум щыпсэу нэхъыжьыфIхэр епсалъэу, щIыпIэхэр игъэнахуэу, я лъагагъ-лъахъшагъкIэ зэхигъэкIыу къызэрекIуэкIам. Абы къищынэмыщIауэ, Рототаевыр ячэнджэщырт щIыпIэцIэхэм хэзыщIыкI щIэныгъэлIхэм, яIущIэрт бгылъэхэм щыгъуазэ цIыхухэм, хэплъэрт икIи иджырт тхыдэ литературэр, къилъыхъуэжырт псалъалъэ гъуэтыгъуейхэр.
Рототаев Павел и IэдакъэщIэкIым нахуэ къищIащ щIыпIэцIэхэм епхауэ диIэ щIэныгъэм куэд зэрыхуэныкъуэр. Дыщыпсэу къуажэхэмрэ абыхэм къедза щIыпIэхэмрэ нэхъ къыхэлъагъукI бгыщхьэхэм фIэкIа, нэхъ тпыIудзахэм зэрахэтщIыкI щыIэкъым. Ауэ щыхъукIэ, ди адэжьхэм я гъащIэмрэ къакIуа гъуэгуанэмрэ ехьэлIауэ абыхэм куэд къыжаIэжыфынут, арыххэуи ди лъэпкъ зэхэщIыкIым къыхэзыгъэхъуэжын зы ныбз къэтIэтыфынут. ЩIэныгъэлIхэм куэд щIауэ гу лъатащ бжыгъэцIэхэр, цIыхум фIащ цIэхэр, щIыпIэцIэхэр, къуалэбзухэмрэ къэкIыгъэмрэ я цIэхэр бзэр тIасхъапIэ щихуэм деж япэу удын зыгъуэтхэм зэращыщым. Дызэрыт щытыкIэмрэ щIэныгъэлIхэм гу зылъата Iуэхугъуэхэмрэ зэпхьэлIэжмэ, узыгъэгупсысэныр мащIэкъым.
Рототаев Павел и псалъалъэм гъэпсыкIэ гъэщIэгъуэн иIэщ. Бгылъэ лъагэхэм я фIэщыгъэхэр къыщихькIэ, ар абыхэм жыжьэу къабгъэдэмыкIыу а щIыпIэм и Iэгъуэблагъэм ит нэгъуэщI бгыхэм, къуршхэм, къырхэм я цIэхэр зэкIэлъегъакIуэ, и лъагагъыр къегъэлъагъуэ, картэхэм къызэрыщыбгъуэтыну нагъыщэхэр щIегъу, фIэщыгъэхэм я мыхьэнэхэр зэрыхъукIэ къеIуатэ, япэ дэкIамрэ щыдэкIа илъэсымрэ епха тхыдэ тхыгъэ мащIи къыщIегъуж.
Псалъалъэр лъахэхутэхэм, анэдэлъхубзэм и щэхухэр къэзытIэщIыжхэм, егъэджакIуэхэмрэ гъэсакIуэхэмрэ яхуэщхьэпэнущ. Ди бзэм зиужьыну дыхуеймэ, абы кIуэцIылъ щIэныгъэри къэдгъэIурыщIэн хуейщ. Рототаев Павел и гуащIэдэкIыр абы и лъэныкъуэкIэ щхьэпэ зэрыхъунум шэч хэлъкъым.
