Тыншу упхъэнкIэнумэ…

Дэ тцIыху жыхапхъэхэр къызэрыунэхурэ илъэс 200 хъуми аращ. Нэхъ пасэхэм жыхапхъэхэр къызыхащIыкIыу щытар нэгъуэщI къэкIыгъэ лIэужьыгъуэхэрщ. Иджы ахэр къыхащIыкI жылэ трасэурэ абы папщIэ ягъэкI «сарго» къэкIыгъэм. Урысейр зыкъомрэ щыгъуэзакъым а къэкIыгъэм. КъыщыкIыр Индиерт, Китайрт, Африкэрт.

Доллари 100 хъу ахъшэм зи сурэтыр тет Франклин Бенджамин щIыуэпсыр фIыуэ илъагъурт, дунейм къыщыхъу-къыщыщIэхэр зэригъэщIэну дихьэхырт. Зэгуэрым абы Индием къыхурахат щыгъыным папщIэ къагъэсэбэп щёткэ зыбжанэ. Франклиным гу лъитащ ахэр Америкэм щамыцIыху къэкIыгъэ гъэщIэгъуэным къызэрыхэщIыкIам. Щёткэхэм къахэнат жылэ зыбжани, ахэр къыхищыпыкIри хисащ. КъэкIа нэужь ахэр къыпиупщIщ, игъэгъури, жыхапхъэу зэкIэрипхащ. ИужьыIуэкIэ абы къищIащ а къэкIыгъэм «саргокIэ» зэреджэр, лIэужьыгъуэ зыбжанэу зэрызэщхьэщыкIыр. Iэщым ирагъэшхи, бзухэм хуапхъи, уеблэмэ хьэжыгъэ къызыхащIыкIи яхэтт. КъэкIыгъэм и хэкур Африкэрт. XVIII лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу жыхапхъэ къызыхащIыкI къэкIыгъэр Азием щызэщIэлъэIэсащ. ИужькIэ, ар Америкэми къыщацIыхуащ. Урысейм а зэманым «саргор» щыцIыхуртэкъым. Даль Владимир и псалъалъэ XIX лIэщIыгъуэм къыдэкIар абы щыхьэт тохъуэ. «Жыхапхъэр - тхьэмпэхэр зыпыт жыг къудамэ цIынэ зэкIэрыпхащ», - къыщокIуэ абы.

НэгъуэщI зы къэкIыгъэ лIэужьыгъуэми къыхащIыкIыу щытащ жыхапхъэ тынш. 1797 гъэм Хэдли къалэм (Массачусетс штат) щыщ фермер Дикинсон Леви и щхьэгъусэм къамылым жыхапхъэ къыхухищIыкIат. Унэгуащэм жыхапхъэр игу ирихьати, и гъунэгъухэми захуигъэщIэгъуащ. Ахэри апхуэдэ жыхапхъэ щхьэкIэ къелъэIуащ Дикинсон. Фермерым жыхапхъэ зыбжанэ ищIри абыхэм ярищащ. Куэд дэмыкIыуи жыхапхъэм щIэупщIэ иIэ хъуащ. Арати, Дикинсон щIыуэ иIэм къамыл трисащ. ЛэжьакIуэхэр пщIэкIэ къищтэри, жыхапхъэр мин бжыгъэкIэ зэкIэрапхэурэ ящащ. XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Дикинсон мылъкуфI зэригъэпэщат, жыхапхъэкIэ къигъэхьэрычэтри.

Нэхъапэхэм Урысейм жыхапхъэ къыхащIыкIырт а щIыпIэхэм къыщыкI удзхэмрэ жыгхэмрэ. Ар лIэужьыгъуитIу ящIырт: пщIантIэр зэрапхъэнкIрэ унэ кIуэцIым щызэрахьэрэ. ПщIантIэ зэрапхъэнкI жыхапхъэхэр нэхъ пхъашэт. Ахэр къыхащIыкIырт кIарц жыгым и къудамэхэм. Унэм къыщагъэсэбэпхэр жыг лIэужьыгъуэ, къэкIыгъэ нэхъ щабэхэм къыхащIыкIырт. Нэхъыбэм ар пхъэхуей къудамэщIэрт. Къудамэр Iэмал имыIэу жыгым къыпыщIыкIын хуейт гъатхэу, сыту жыпIэмэ абы щыгъуэт ар щылантIэр. Языныкъуэхэм деж унэ кIуэцIыр кърапхъэнкIыну яфIэхьэлэмэтт дадийм, шэмэдж гъэдыргъым, хъунгъалIэм. АпхуэдэкIэ къапхъэнкIа унэм зыкъомрэ мэ гуакIуэ къыщIихырт. Ауэ апхуэдэ жыхапхъэхэм узэрырикъур пхъэнкIэгъуэ зыбжанэт, зэрымахэм къыхэкIыу.

СССР-м жыхапхъэ нэхъыбэ дыдэу къыщыщIагъэкIыу щытащ Воронеж областым и Семёно-Александровкэ къуажэм. Хэку зауэшхуэм и ужькIэ, къуажэм соргор щагъэкI хъури, абы щыпсэухэм я унэхэм къыщагъэсэбэпыну жыхапхъэхэр ящIу зрагъэсащ. ИужькIэ а къэкIыгъэр щхьэж и хадэм щигъэкIырт, бжьыхьэм деж ягъэгъурт, жыхапхъэу зэкIэрапхэрти, къалэхэм яшэурэ ящэрт. Семёно-Александровскэ жыхапхъэр къэралым къыщацIыхуащ. Жыхапхъэр IэкIэ ящIэрыт, теплъэ дахэ иIэт, урипхъэнкIэну тыншт.

XX лIэщIыгъуэм икухэм сабэщыпхэр (пылесос) къэунэхуащ. Жыхапхъэхэр нэхъ мащIэ хъуами, кIуэдыжакъым. Уеблэмэ лIэужьыгъуэщIэхэри къэунэхуащ. Ди зэманым куэду къагъэсэбэп хъуащ пластикэм къыхэщIыкIа жыхапхъэхэр. Ахэр куэдрэ зокIуэ, уащрипхъанкIэкIи сабэ къагъэхъейркъым.