Урыс пащтыхьымрэ абы блыгущIэтхэмрэ Iэмалрэ фIеягъэу къамыгъэсэбэпа щыIэкъым бгырысхэмрэ урысхэмрэ яку лъагъумыхъуныгъэ къыдалъхьэн, ахэр зыщагъэIеин, зэбий ящIын папщIэ. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэ пхэнжым зыкъомхэр игъэжэкъуами, ар зэрымытэмэмыр, зэрыгъэпцIагъэр, зауэ екIуэкIыр абы хэша лъэпкъхэм дежкIэ зэрынасыпыншэгъуэшхуэр, лей - бэлыхь мыухыжхэр псоми абы къазэрыхуихьыр нэхъыбэм къагурыIуэрт.
Урысей къэралыгъуэм иригъэкIуэкI политикэ мыхъумыщIэм фIэмылIыкIыу, зауаер зэрекIуэкIым щхьэкIи къамыгъанэу лъэпкъхэм я зэныбжьэгъуныгъэр, я зэпыщIэныгъэр нэхъ лъахъшэ хъуртэкъым. Профессор ХьэкIуащэ Андрей и лэжьыгъэхэм къыхощыж, абы пэжу гу лъызыта Ахъмэтыкъуэ Къазбэч и рассказхэм ящыщ зым - «Командирым и пхъум» - зауэбанэ зяку дэлъ лъэпкъхэм я цIыхухэм я лъагъуныгъэр абы къызэрытримыгъэувыIэфыр, зыри зэрыхуемыщIэр къызэрыщигъэлъэгъуар.
Рассказым и лIыхъужь урыс пщащэ Софья, пщы унагъуэм ихьэну къызэрыпэщытым щхьэкIи къимыгъанэу, фIыуэ елъагъу ауэ къызэрыгуэкI бгырыс ныбжьыщIэ Шрыхукъуэ. Ар едаIуэркъым и адэ-анэм я жыIи, абы зыуи къридзэркъым езы тIум я диныр зэрызэтемыхуэри, зыхыхьэну и мурад хамэ гъащIэм къыщыпэплъэ гугъуехьхэри. Урыс пщащэ псэемыблэжыр адыгэ унагъуэм хъарзынэуи хэзэгъащ, зэманыфIкIи щыпсэуащ, ауэ къылъыкъуэкIа шынагъуэхэр мыхъугъамэ, ар и адэ и лъапсэ къекIуэлIэжынуи къыщIэкIынтэкъым. Псэуэ илъагъу и щхьэгъусэр щыIэщIэкIым, Софьи, къытепсыха гуауэр хуэмышэчу, езыри псынщIэу дунейм йохыж.
Ахъмэтыкъуэм и тхыгъэ куэдым пэжу къызэрыхэщымкIэ, адыгэ бзылъхугъэхэм я щхьэр, я псэр зыщIатыр я щхьэзакъуэ насыпымрэ я лъагъуныгъэ къудеймрэ я закъуэкъым. ЦIыхухъухэми ещхьу, абыхэми лъахэм и хуитыныгъэр зыщымысхьыжу яхъумэ, зыуи кърамыдзэу я гъащIэр абы щхьэузыхь хуащI. Я хэкур псэзэпылъхьэпIэ щихуэм ахэми лIыгъэрэ зэфIэкI телъыджэрэ къагъэлъагъуэ, акъыл жан, зэхэщIыкI куу къалъыкъуокI.
Зи адэжь щIыналъэм и щIыхьыр и псэм япэ изыгъэувэ, сыт хуэдэ гугъуехьхэри абы щхьэкIэ зэпызычыфыну хьэзыр бгырыс цIыхубз псэемыблэжым и образ гукъинэж ущыхуозэ «Пщым ипхъу Зарэ» рассказым. А пщащэ лIыхъужьым и лъэпкъыр хэкIыпIэншэ IэнатIэ Iууващ - нэгъуей хъаным и дзэр мацIэу лъахэм къытеуащ. ЗылI и быну хэкум и цIыхухэм псоми я щхьэхуитыныгъэм папщIэ я псэр зэратыным шэч гуэри къытримыхьэ щхьэкIэ, лъэпкъым и унафэщI пщы Кургъуокъуэ тогузэвыхь занщIэу бий шынагъуэм пэувмэ, и лъэпкъыр зэрыщыту зэрыхэкIуэдэным, егъэхыщIэ зэрыдэIэпыкъугъуэншэм, хэкIыпIэ гуэри къызэрыхуэмыгъуэтым. И лъахэр зэрыхуа апхуэдэ псэзэпылъхьэпIэм ар къезыгъэлыр, IуэрыIуатэм хэт Лашын цIэрыIуэми хуэдэу, зыкIи зыщымыгугъа адыгэ пщащэ къызэрыгуэкI Зарэщ. А хъыджэбз Iущым зэхилъхьа Iэмалхэр зи фIэщ хъуа, абыхэм ягъэжэкъуа нэгъуей хъаныр гъуэгу пхэнж тоувэ, кIуэдыпIэм йохуэ, абы и фIыгъэкIи хамэ щIыпIэ къикIа зэрыпхъуакIуэхэм мурад фIей ящIахэр яхуэгъэзащIэркъым, лъэпкъыр къызэтонэ.
Адыгэ бзылъхугъэхэм зэфIэкI телъыджэ ябгъэдэлъахэр нэхъ куужу тхакIуэм къыщигъэлъэгъуащ «Патриоткэ» рассказым. Абы и лIыхъужьыр ауэ къызэрыгуэкI мэкъумэшыщIэм къыхэкIа Зазивщ. Къулейсызыгъэшхуэ зытелъу псэу а пщащэм гъащIэм къалэну щиIэр зыщ - ныкъуэдыкъуэу, Iэрызехьэу къыхуэна и адэ закъуэр зэрыхузэфIэкIкIэ зыхуей хуигъазэу, иджыри тIэкIу игъэпсэунырщ. Ауэ зыхилъхьэ щымыIэу илъагъу и хэкум шынагъуэ къыщыщхьэщыхьэм, и псэми, зи закъуэу къигъанэ и адэми япэ ирегъэщ адэжь щIыналъэм и щхьэхуитыныгъэр, и щхьэр зыуи къримыдзэу абы щхьэузыхь хуещI. Псэм дыхьэ, гум къинэ апхуэдэ образ хьэлэмэтхэм уащыхуозэ тхакIуэм нэгъуэщI и тхыгъэ Iэджэми, ауэ абыхэм языныкъуэхэм егъэлеиныгъэ ядэплъагъу, екIуэкI гъащIэм пэIэщIэ хуэдэу къыпфIэщI щхьэкIэ, абыхэм я нэхъыбэм куууэ яхэпщащ бгырысхэм я лIыгъи, я гурылъ-гурыщIи, хьэл-щэн телъыджэ яхэлъахэри.
20-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм Ахъмэтыкъуэ Къазбэч и тхыгъэхэм бгырыс IуэрыIуатэм апхуэдэ пыщIэныгъэ хуаIэжкъым, абыхэм щIыпIэ нэхъ ин щаубыду щIадзэ екIуэкI гъащIэм, цIыху къызэрыгуэкIхэм я псэукIэм, я щхьэхуитыныгъэм папщIэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэм. А зэхъуэкIыныгъэхэри, шэчыншэу, епхащ революционнэ зэщIэхъеиныгъэм Урысейм зэрызыщиужьами, цIыху къыэрыгуэкIхэм я псэукIэм нэхъ куууэ тхакIуэм щыгъуазэ зэрызыхуищIами, езым и художественнэ Iэзагъыр зэрефIэкIуами.
Реализмэм и гъуэгум ар мащIэ-мащIэурэ зэрытеувэм щыхьэт техъуэ тхыгъэ зыбжанэ абы и Iэдакъэ а илъэсхэм къыщIэкIащ, абыхэм я нэхъыбэми зи гугъу щыщIар екIуэкI гъащIэм и щытыкIэ жагъуэрщ, щызекIуэ хабзэхэр зэрынэмыгъэсарщ, абыхэм я зэранкIэ гугъуехьакIуэ цIыхубэр бэлыхь мыуххэм зэрыхэтхэрщ, дэкъузэныгъэ ткIийм зэрыдэтхэрщ. Бгырыс мэкъумэшыщIэхэм ятелъ хьэзабыр къигъэлъагъуэ щхьэкIэ, иджыкIэ езы тхакIуэми илъагъуэркъым, къыхуэхутэркъым абы и хэкIыпIэ хъунур. Абы и тхыгъэхэм я ехъулIэныгъэр зыщылъагъупхъэри бгырыс лъэпкъхэр зыгъэпIейтей нэхъ Iуэхугъуэ лэжьыпхъэхэр, ткIийхэр ахэм къызэрыщыIэтарщ, зи гуащIэкIэ псэужхэм, лей зылъысхэм зэралъэныкъуэр, зэрателъхьэр зэримыбзыщIырщ, и щхьэ течауэ зэрыжиIэрщ, ахэм гущIэгъу зэрахуищIырщ, лъагъуныгъэ къабзэ зэрахуиIэрщ.
Ахъмэтыкъуэр псом япэуи зыгъэгубжьыр щыпсэу къэралыгъуэм ауэ къызэрыгуэкI цIыхум хуэфащэ псэукIэ къызэрыхузэримыгъэпэщырщ, абы пщIэ зэрыхуимыщIырщ, щIакхъуэ фIыцIэ Iыхьэм щIэгупсысу и дунейр зэригъакIуэрщ.
Мыарэзыныгъэ, гужьгъэжь, гущIэгъу тхакIуэм хэлъыр псом нэхърэ нэхъ куууэ хипщэн хузэфIэкIащ «Лей» зыфIища абы и рассказ хьэлэмэтым. Иджырей адыгэ литературэм и тхыгъэ щхьэхуэхэм, пыухыкIауэ жыпIэмэ, ХьэхъупащIэ Амырхъан и «Щынэ хужьым», Теунэ Хьэчим и повесть «Аслъэным», пэджэж а тхыгъэм ехьэкI хэмылъу, пэжагъ куу щIэлъу къыщыгъэлъэгъуэжащ къызэрыгуэкI бгырыс мэкъумэшыщIэхэр пасэм тхьэмыщкIагъэшхуэхэм зэрыхэтари, я дунейр дэгъэзеигъуэ зэфэзэщу ахэр зэрагъэпсэуари. А рассказым и лIыхъужь Ахъмэт и щхьэзакъуэ и лъэкъуитIщ, дуней псом Iыхьлыи благъи щиIэкъым, къуажэ Iэхъуэуи мэлажьэ. Къэзылъхуахэм яхуэмыпшыныжа тезыр къытехуа хуэдэ, езы алыхь дыдэри абы зыкIи къыхуэхъуэпсакъым - и ныбжькIэ щIалэми, ар цIыкIущ, сабиифэ тетщ, къарууншэщ, тхышэщ. Ар апхуэдизкIэ тхьэмыщкIэщи, езым зэрыжиIэжымкIэ, къигъэщIам тIонейрэщ абы мэлыл зэришхар.
Зыми къыфIэмыIуэхуу, зыри къыхуэмейуэ, и Iэщыр щигъэхъу губгъуэмрэ и унэ лъэныкъуабэмрэ фIэкI нэгъуэщI имылъагъуу ар дунейм
ехыжынуи къыщIэкIынт, зыпэмыплъэжа насып абы къемыуэлIэжатэмэ. Жэм дэгъэхьэжыгъуэм къуажэ уэрамым ар щыIуощIэ езым хуэдэ екIуэлIэпIэншэ щIалэ цIыкIум - Исмэхьил. А насыпыншэм къыпэщыт, къыпэплъэ гъащIэ гъуэгум занщIэу зи гур хуэжа Ахъмэт, ар зрешалIэ икIи зытригъэкIуэдэн имыгъуэту зэрихьа и гурыщIэ IэфIхэр а сабийм хузэIуех. Гугъэ дахэ ищIахэм дамэ къызтригъэкIа Ахъмэти и къуажэгъухэм къахуэмыцIыхужу зехъуэж, езым къемыхъулIами, къуэ ищIа и щIалэм фыз къригъашэу унагъуэу игъэтIысыжыну мурад инхэр ещI.ТхьэмыщкIэм тхьэр хуэлъэщ зэрыжаIэуи, Ахъмэт насыпыншэм и хъуэпсапIэр фIолъэлъэж, и пщэдей насыпхэр зрипх Исмэхьил и унэм къыщIэна мафIэм къыхуемыгъэлу фIыхесхьэ. А гуауэр апхуэдизу къызытехьэлъа Ахъмэти куэд дэмыкIыу езыри дунейм йохыж, ар щыщIалъхьэми зыми игъеякъым, нэпс къудами хущIигъэкIакъым. КъызыщIэзыкъуэ къару лъэщ зыщIэлъ а образ хьэлэмэтыр реализмэм и мардэхэм тету тхащ, ар Iэзагъ нэс тхакIуэм зэрызыIэригъэхьам и щыхьэтщ, и ехъулIэныгъэфIхэм ящыщ зыщ.
