Адыгэхэр Африкэм и къэралыгъуэ куэдым къызэрыщыхута хъуам куэд топсэлъыхь. Хъыбархэм тхыдэм къыхэщыжхэр дыщIыбгъужмэ, сэтей мэхъу адыгэхэр Африкэм зэрыщыIэр. Ауэ мыгурыIуэгъуэр зыщ - щIылъэм и къуапэу плъытэ хъуну къумыщIым дауэ къихута адыгэхэр? УпщIэм и жэуапым дылъыхъуэу, тхыдэм дриплъэжащ. Абы щыхэтлъэгъуахэм ящыщщ Африкэм и курыкупсэм щыIэ Судан къэралыгъуэм адыгэхэр къызэрыщыхута щIыкIэр.
1276 гъэм адыгэ мамлюкхэм я сулътIан Бийпэрыс (Бейбэрс) и дзэр Судан щIыналъэм теуауэ щытащ. Доноголэ пщыгъуэм деж властым папщIэ зэзауэу зэрызагуэшар къигъэсэбэпри, Бийпэрыс яфIиубыдауэ щытащ хэкур. Абыхэм ящыщ зы пащтыхьыкъуэ Шаканду тепщэу къигъанэри, щIыналъэр и нэIэ щIигъэува нэужь, адыгэ мамлюкхэм ящыщ дзэ Iыхьэ Суданым къринэри, Бийпэрысым Мысырым (Египетым) игъэзэжауэ щытащ. Абы и ужь мамлюкыдзэ къигъакIуэурэ Суданым щыIэхэр зыбжанэрэ ихъуэжащ. Мамлюкхэм Донголэ и хъуреягъым щыта къалэу, жылагъуэу хъуар къаубыдащ, езым ящыщ унафэщIу трагъэуващ. Къэралым щыпсэухэм тезыр тралъхьауэ къыIрахыр, къаубыда гъэрхэм я гъусэу Мысырым яшэрт. Суданым деж Мамлюкхэм щытепщэу щытащ 1811 гъэ пщIондэ.
А зэманым Мысырым щыIа адыгэ мамлюкхэм я лъабжьэр щыщIаударащ. Абы къикIыжа мамлюк гупхэри Суданым къокIуэри, Донголэ деж тIысыпIэ ящI. Нил и къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ Аль-Урди щIыпIэм деж быдапIэ щаухуэри, негр пщылIхэмрэ Iэщэ-фащэрэ къащэхуу щIадзащ. Джабарти къигъэлъэгъуащ абдеж щыIа адыгэ мамлюкхэм ящыщу нэхъ цIэрыIуэу щытахэр: Уэсмэн-бей, Ибрэхьим-бей нэхъыжьыр, Абдрэхьмэн-бей, Сэлим, Ахьмэд Шувакар (Шывакъэу къыщIэкIынщ), Алий-бей, Ахьмэд-бей, Уэсмэн Исуф, нэгъуэщIхэри.
1816 гъэм абыхэм ящыщ зыбжанэм Мысырым и тепщэ Мухьэмэд-Алий хуагъэхьащ лъэIу я хэкуу ялъытэ Мысырым игъэкIуэжыну. Мухьэмэд-Алийр арэзы техъуащ, ауэ къажриIащ щIыгу яIыгъахэр, хэщIапIэхэр, мылъкур къазэрыримытыжынур. НэхъыжьыIуэхэм я унагъуэхэм защIигъэкъуэну, нэхъыщIэхэр дзэм къулыкъу щригъэщIэну къигъэгугъащ. Мысырым и тепщэм жиIар ягу иримыхьу, адыгэхэр Донголэм къэнащ. ЖиIар зэрызэрамыпэсам къыхэкIкIэ Мухьэмэд-Алийр губжьри, Суданым дзэ игъэкIуащ, адыгэ мамлюкхэр ириулъэпсыкIыну, езы къэралри къиубыдыну.
1820 гъэм и жэпуэгъуэм (октябрым) Мухьэмэд-Алий и къуэ Исмэхьил-пащэ я пашэу, сэлэт минитху ирикъу дзэшхуэр Судан хуиунэтIащ. Къэралыгъуэм щыпсэу хьэрып лъэпкъхэр щIагъуэу къемызауэурэ, адыгэ мамлюкхэр здэпсэу щIыпIэм нэсащ. Бийр гъунэгъу къыщыхъум, адыгэ малюкхэм тIууэ загуэшащ. Мысырым и нэIэ щIэувэну зымыда гупым Донголэр ябгынэри, Шенди пщыгъуэ цIыкIум Iэпхъуащ, иужьым Абиссинием (Эфиопым) кIуэжахэщ. МыдэкIэ, етIуанэ гупыр Исмэхьил-пащэм и деж кIуэри, Мысырым и нэIэ щIэувэну арэзы хъуащ. Мысыр офицерхэм зэратхыжамкIэ, ахэр нэрыбги 100-м щIигъут, я пщылI негрхэри я гъусэт. Исмэхьил-пащэм ахэр гуапэу иригъэблагъэри Каир игъэкIуахэщ.
Суданыр къыщизэум, Мухьэмэд-Алийм Сеннар, Кордофан провинцэхэм и Iэтащхьэу тригъэуващ черкес генерал Уэсмэн-бей Джаркас. Абы и тепщэгъуэращ (1821 - 1825гъэхэм) Суданым и къалащхьэ Хартум и лъабжьэр щагъэтIылъар. ХIХ лIыщIыгъуэм къриубыдэу, Суданым и тхыдэ ятхыжам куэду къыхощыж адыгэхэр губернатору, наместникхэу, офицерхэу. 1838 - 1843 гъэхэм Суданым и губернатору щытащ адыгэ дзэзешэ Уидан Ахьмэд-пащэ, абы техьэн и пэкIэ, Мысырым и дзэ министру щыIащ. 1850 - 1852 гъэхэм Суданым и губернатору тетащ Абдул-Лэтиф-пащэ. Мыбы къэралым щригъэкIуэкIащ социальнэ-экономикэ и лъэныкъуэкIэ зэхъуэкIыныгъэ куэд, Суданым и ахъшэм и пщIэр къиIэтыжащ, сатуущIэ Iуэхухэр къэралым и нэIэ щIигъэуващ. Абдул-Лэтиф-пэщэращ Суданым деж цIыху къызэрыгуэкIхэм Iэщэ зэрамыхьэжыну унафэ къэзыхьауэ щытар, нэгъуэщI хабзэ куэдым къэралыр тезыгъэувар. Абы къыщымынэу, адыгэ губернатору щытахэщ: Ахьмэд-пащэ Миникли (I843-I845 гъэхэм), Рустам-пащэ Джеркас (1853 гъэм), Хьэсанэ-бей Сэлам Джеркас (1859 - 1861 гъэхэм), Мусэ-пащэ Хьэмди (1863 - 1865 гъэхэм), Исмэхьил-пащэ Iэюб (1873 - 1877 гъэхэм), Мухьэмэд-пащэ РэIуф (1879 - 1882 гъэхэм), Алэдин-пащэ Садыкъ (1883 гъэм).
Провинцэ щхьэхуэхэм я наместнику тетащ адыгэхэу: Хъусыр-бей - Таки провинцэм и губернатору 1854 гъэм тетар; Мухьэмэд Сэид-пащэ Уэхьби-Кордофан провинцэм и губернатору 1873 - 1874 гъэхэм,1879 гъэм Таки провинцэм и губернатору щыIар; Хьэсанэ-пащэ Хьилми Джувейсар - Таки провинцэм и губернатору 1866 гъэм щытар; Сулейман-пащэ Ниязи - 1870 гъэхэм и кIэм Судан щыIэ Мысырыдзэм и дзэзешэу щытар. КIэщIу жыпIэмэ, ХIХ лIэщIыгъуэр къапщтэмэ, Мысырми хуэдэу, Суданым и къулыкъущIакIуэхэм, офицерхэм я нэхъыбэр адыгэт.
Европэм икIыу Суданым щыIахэм зэратхыжамкIэ, абы щыIэ адыгэхэм щхьэхуэу заIыгът, я бзэкIэ псэлъэжт, нэгъуэщI лъэпкъ щIагъуэ зэхагъэхьэртэкъым, къэралым деж бжьыпэри яутIыпщыртэкъым. Адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуа хьэщIагъэ хабзэхэр, щыпкъагъэр, хьэлэлагъыр яхэлъауэ ятхыж Судан щалъэгъуа адыгэхэм. Суданыр Мысырым и нэIэ щIэту щытти, адыгэ офицерхэр, къулыкъущIэхэр адрейхэм ефIэкIыу зэрыщытым папщIэ, Мысырым яшэж зэпытт. Кавказ зауэжьым ирихужьа адыгэхэм ящыщ нэрыбгищэ бжыгъэ Хартум дэтIысхьэжауэ щытащ. Мы зэманым Суданым щыпсэу адыгэхэм ящыщу мащIэщ зыщыщ лъэпкъыр зыщымыгъупщэжар. ТIэкIу-тIэкIуурэ яхэпшэхъуэжа хъуащ. Апхуэдэ къабзэщ ЭфиопымкIи, нэгъуэщI щIыпIэхэмкIи Iэпхъуа адыгэхэр.
Мамлюкхэм и нэхъыбэм негр бзылъхугъэхэр къашащ (сытт ящIэнур, нэгъуэщI африкэм и курыкупсэм щагъуэтакъым), быни къащIэхъуэжащ. Апхуэдэурэ дунейм къытехъуа хъуащ адыгэлъымрэ хьэрыпылъ-негрылъымрэ зыхэпща адыгэхэр. Суданым къина адыгэхэр мащIэ-мащIэурэ яхэпшэхъуэжащ абы щыпсэуа хьэрыпхэм, эфиопхэм, мысырхэм, тыркухэм, лIакъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм.
Адыгэхэм я щэнхабзэ, псэукIэ хабзэ, уеблэмэ шхыныгъуэ куэд ноби щызэрахьэ Суданым. Псалъэм папщIэ, туристхэр ноби ирагъафэ «малахабиджа» зи фIэщыгъэцIэ адыгэ мамлюкхэм я шэ IэфIым. Абы хэлъщ хьэжауэ дэхэр, IэфIыкIэхэр.
Африкэм щыпсэу псэущхьэхэр, къуалэбзухэр къэзыхутауэ щыта щыта щIэныгъэлI Берм А. ХIХ лIэщIыгъуэм итхыжауэ щытащ губернатор Абдул-Лэтиф-пэщэ зэрыхуэзауэ щытар: «Абдул-Лэтиф-пащэ лIы хэкIуэта дахэт. И нэгум зы лей хэлътэкъым, гушыIэ щIэлът, и жьакIэ фIыцIэ Iуври зехьат, а псом набдзэ фIыцIэшхуэхэр къыщхьэщылъыжт. ЛъэпкъкIэ черкест, Константинопль гъэру къашэри, ящауэ щытащ. Абы къикIыу, Мухьэмэд-Алий и деж къагъакIуэри тенджызыдзэм хагъэхьащ. И лIыгъэм и фIыгъэкIэ и пщIэр псынщIэу дэкIуеящ, «бей» нагъыщэри къратри, япэ щIыкIэ Мысырым и Сиут щIыпIэм, иужьым Хартум губернатору ягъэкIуащ.
Хуабжьу щIэныгъэшхуэ зыкъуэлъ цIыхущ, хьэрыпыбзэр, тыркубзэр, адыгэбзэр зэрищIэм къыщымынэу, итальяныбзэкIи мэпсалъэ. И зэхэлъыкIэкIэ цIыху щыпкъэщ, хьэлэлщ, гу къабзэщ, ауэ икIи тепщэныгъэр быдэу зыIыгъ, зи лъыр ткIийуэ зыщIэжыф адыгэщ».
ЩIэныгъэлIым зэритхыжымкIэ, адыгэ пащэр диным апхуэдизу епхауэ щыттэкъым тыркухэм хуэдэу. Лютер и псалъэхэм и нэIэ щIэту псэурт: «Шагъырым (вино), уэрэд жыIэным, бзылъхугъэхэм пщIэ хуэзымыщIым и гъащIэр делэу ехь». Хартум къалэм ислъам къудамэр щылъэщми, ахэр адыгэ пащэм щышынэрти зыри жраIэну хуиттэкъым. Хартум къалэм и къадыуэ лажьэ тыркур къыбгъурысу, ефэ-ешхэхэм хигъэст, зыри жиIэну хуиттэкъым. Дин, гуэныхь Iуэху къыхурихьэжьэмэ, жриIэт: «Си къады гуапэ, уафэм удэлъэтеижын хуей хъумэ, уи кафтан кIапэм зыкIэрысщIэнурэ, жэнэтым уи гъусэу зозгъэхьынущ». Абдул-Лэтиф-пащэ хуабжьу ткIийуэ япэщIэтт Iулъхьэм дихьэх къулыкъущIэхэм, цIыху къызэрыкIуэхэм къащхьэщыжырт, къэрал Iуэхузехьэхэм лей зэрахьэмэ яхуигъэгъуртэкъым. Абы папщIэ цIыхум фIыуэ къалъагъурт, Мысыр сулътIаным и щIагъ къыщIэхуэ гуэрми унафэ къыхуищIыну таучэл ящIыртэкъым.
Мы зэманым Африкэм и къэралыгъуэхэм щыпсэу адыгэхэм я щыIэкIэ-псэукIэр зыми къихутакъым. УщрихьэлIэ щыIэщ цIыху щхьэхуэхэм жаIэжа хъыбар зэмылIэужьыгъуэхэм. Къумым щыпсэу жылагъуэ цIыкIухэми адыгэбзэ гуэри ущыхуэзэ щыIэу жаIэ. Ауэ африкэ къэралыгъуэхэм ящыщу, адыгэхэр Мысырым и ужь нэхъыбэу здэщыпсэуар Суданращ. Мы къэралым и къалащхьэ Хартумри, нобэ къэралым лъабжьэ хуэхъуа социально-экономикэ щытыкIэхэри лъабжьэ хуэзыщIар адыгэ мамлюкхэращ.
