Иужь илъэсхэм куэд тражыIыхь «Европэ зэкъуэтым». Абы къикIри, ахэр Урысейм и бийуэ зэкъуэувауэщ. АрщхьэкIэ а «зэкъуэтыныгъэр» апхуэдизу быдэ? КIуэ пэтми, нэхъ белджылы къохъу ар апхуэдэу зэрыщымытыр: ЕС-м хэт къэралхэр езыхэр зэгурыIуэжыркъым, уеблэмэ зэрогъэплъ. Абы и щыхьэт Iэджи къыпхуэхьынущ. Ар къызыхэкIри гурыIуэгъуэщ: икIэм-икIэжым дэтхэнэми къилъыхъуэр езым и фейдэ зыхэлъхэрщ. А псом я щIыIужкIэ абыхэм я зэхуаку лъыи дэлъщ.
…Фашист Германиер СССР-м къызэрытеуэрэ куэд дэмыкIыу 1941 гъэм шыщхьэуIум и 25-м «Ищхъэрэ» гупым и Iэтащхьэ генерал-фельдмаршал фон Лееб унафэ къыдигъэкIащ Прибалтикэм щыпсэу лъэпкъхэм ящыщхэм вермахтым къулыкъу щегъэщIэным теухуауэ. Латышхэм, литовецхэм, эстонхэм къыхашурэ къызэрагъэпэщ гуп щхьэхуэхэм я къалэнт партизанхэм япэщIэувэну, нэмыцэIуэхэр яхъумэну, апхуэдэу «ягу зэбгъа» къуажэхэм щыпсэухэр зэхэзехуэн ящIыну. Германыдзэхэм езыхэм я къэралхэр «большевик зэрыпхъуакIуэхэм» къыIэщIагъэкIыжауэ къалъытэрти, Гитлер къулыкъу хуэзыщIэну хуейхэр мащIэтэкъым. Нэмыцэхэм хуабжьу дзыхь къыхуащIырт зи гугъу тщIыхэм. Къызэрагъэпэщ гупхэм я унафэщIу ягъэувыр я лъэпкъэгъу офицерхэрт.
1942 гъэм жэпуэгъуэм къызэрагъэпэщу щIадза Эстон регионыр цIыху 1280-рэ фIэкIа мыхъуамэ, мыгувэу ар зауэлI мин 15-м нэблагъэ зыхэт 20-нэ гренадер дивизием хуэкIуауэ щытащ.
СС-м и дзэхэм ящыщу къалъытэми, дивизием хэтхэм ягъэзащIэ къалэнхэр нэгъуэщIт: цIыху мамырхэр зэтеукIэнырт.
Эстон легионерхэр егъэлеяуэ гущIэгъуншэт. Псалъэм и хьэтыркIэ, 1944 гъэм абыхэм Белоруссием цIыху лажьэншэ куэд щызэтраукIащ. Псом хуэмыдэу зыхуэлъэр журтхэрт. Пэжу, зэуапIэ губгъуэм щахузэфIэкI щыIэтэкъым. Ди дзэхэм Таллин хуит къыщащIыжым абыхэм хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтащ. Дивизиер щIэпхъуэжри, Чехием и гъунапкъэ Силезием къыщыувыIащ.
НаIуэу зэрыщытщи, 1939 гъэм и гъатхэпэм Чехословакием и правительствэр Германием и жьауэм щIэуват - нэмыцэхэм къэралыр яубыдат тынш дыдэу. Чехословакием и лэжьакIуэхэм я улахуэхэр Германием щызекIуэхэм хуагъэда иужь щIыпIэ заводхэм мыувыIэу Iэщэхэр къыщыщIагъэкIырт вермахтым папщIэ. Апхуэдэу щытми, Чехословакием зэрыпхъуакIуэхэм я бий бэнэныгъэ щекIуэкIырт. Дигу къэдгъэкIыжыну ирикъунщ Богемиемрэ Моравиемрэ я Iэтащхьэ Гейдрих Рейнхард 1942 гъэм накъыгъэм и 27-м яукIауэ зэрыщытар е 1944 гъэм и фокIадэм екIуэкIа Словак лъэпкъ восстанэр. Мыбы СССР-м щагъэхьэзыра цIыхухэр зи унафэщI партизан зэщIэхъееныгъэм зыщиубгъуат.
1945 гъэм накъыгъэм и 7-м СС-м и 20-нэ дивизием унафэ хуащIащ Пльзень къалэм нэсу американыдзэхэм гъэру зратыну. Гуп-гупу загуэшри ежьахэщ. КъыкIэлъыкIуэ махуэм абыхэм ящыщ зыр Нисоу псым и Iуфэм щыIууащ щIыпIэ партизанхэм. Иужьрейхэм ахэр къаухъуреихьри, хуагъэуващ Iэщэхэр ягъэтIылъыну. Зи лъэр щIэкIа эстонхэм абыхэм падзыжын яIэтэкъым. Пэжу, цIыху мини 3 зыхэт гупыр къаруушхуэт, ауэ ахэр зэсар зэуэныртэкъым, атIэ цIыху мамырхэр зэтеукIэнырт.
ЯпэщIыкIэ хагъэхьэр дивизием абы хэтыну хуейхэрт. АрщхьэкIэ зауэм и кIэр къыщыблагъэм цIыху мамырхэри зэщIакъуэу хуежьащ. Арати, гупым хэтхэм я нэхъыбэм щIэпхъаджагъэшхуи ялэжьатэкъым, гущIэгъуншагъи къагъэлъэгъуатэкъым.
Махуэ зыбжанэкIэ чехословак партизанхэм Iэщэншэхэм лей кIэлъызэрахьащ: псы иратыртэкъым, ягъашхэртэкъым, яубэрэжьырт. ИужькIэ яукIыу щIадзащ. Зырызурэ, бжьэпэм щхьэщашэрти, я щхьэпхэтIыгум шэр трагъасхьэрт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ цIыху куэд дунейм ирагъэхыжащ.
Гъэру зызытахэм я насыпти, совет офицерхэр зэрыс машинэр блэжу ирихьэлIащ. Абы пэщIэлъэдащ Сууркиви унэцIэр зезыхьэ штурмбанфюрерыр (майорыр). Урысыбзэ мыIейуэ ищIэрти, ягуригъэIуащ екIуэкIыр. И чэзу дыдэу игу къэкIыжащ гъэрхэр СССР-м и цIыхухэу зэрыщытыр.
Офицерхэр машинэм къикIащ. Абыхэм ящыщ капитаныр щIэупщIащ суд зытращIыхьын хуей совет цIыхухэр щIаукIым и щхьэусыгъуэм. Абы унафэ ищIащ гъэр хъуа цIыхухэм псы иратыну икIи ягуригъэIуащ судыншэу ахэр яукI зэрымыхъунур.
Партизанхэр къэуват ар ямыдэу, арщхьэкIэ капитаныр и жыIэм текIакъым: гъэрхэр СССР-м и цIыхухэщ, икIи абыхэм я суд щащIэн хуейр Совет Союзырщ.
Псэууэ къэна легионерхэр концлагерхэм яшащ. Нэмыцэхэм яхуэлэжьа, ауэ цIыху мамырхэм яхуэгъэза щIэпхъаджагъэхэр зымылэжьа прибалтхэр хуит ящIыжащ 1946 гъэм. Сталин Иосиф лIа иужь нацистхэм якъуэта псоми хуагъэгъуауэ щытащ.
СС-м къулыкъу щызыщIа нэгъуэщI эстон гупыр цIыху минитху хуэдиз хъууэ инджылызхэмрэ американхэмрэ я деж нэсыфащ икIи абыхэм гъэру зратащ. ИужькIэ абыхэм ящыщ куэдыр КъухьэпIэ Германием, США-м, Канадэм тхъэжу щыпсэуащ. Абы щыгъуэми, лъы куэд ягъэжат. Псалъэм и хьэтыркIэ, эстонхэм ящыщу генерал хъуа Соодлэ Йоханнес журт куэд дыдэ езыгъэукIар зэман зыбжанэкIэ КъухьэпIэ Германиемрэ Италиемрэ щыпсэуащ, иужькIэ США-м Iэпхъуэри, ЦРУ-м жыджэру абы щыдэлэжьащ. 1961 гъэм СССР-м къигъэуват зауэм щIэпхъаджагъэ хьэлъэхэр щызэхэзыщIыхьа а бзаджэнаджэр къратыну, арщхьэкIэ кIэлъэф ящIри, лIэхукIэ яIыгъащ.
Жэуапым ирашэлIакъым СС-м и 20-нэ эстон дивизием и иужьрей унафэщIу щыта полковник Редане Альфонси. 1941 гъэм ар зи Iэтащхьэ батальоным цIыху мамыр куэд Кингисепп къалэм щызэтраукIауэ щытащ. Езыр 1976 гъэм Германием щылIащ. И къупщхьэлъапщхьэхэр яхьыжри, 1999 гъэм ахэр пщIэшхуэ хуащIу Таллин щыщIалъхьауэ щытащ.
Ди псалъэм къытедгъэзэжынщи, чех партизанхэм Iэщэншэ гъэрхэр зэрызэтраукIэр хабзэм къезэгъыртэкъым. АрщхьэкIэ Гитлер Эстонием и щIыналъэр «журт зыщыпсэу мыхъуну щIыпIэу» къилъытауэ зэрыщытар уигу къэкIыжмэ, укъызэщIоплъэ. Абы иужькIэ лIыжьхэри цIыхубзхэри, сабийхэри яхэту, а лъэпкъым щыщу псори мы республикэм щызэтраукIауэ щытащ. А хьэкIэкхъуэкIагъэм «хэлIыфIыхьащ» зи гугъу тщIа легионерхэри.
Мы хъыбарыр апхуэдэ бзаджэнаджагъэм щыхьэт техъуэ куэдыкIейм ящыщ зыщ.
