Адыгэр Африкэми щыадыгэщ!

Псори дыщыгъуазэщ Мысырым лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ щыIа адыгэ зауэлI лъэпкъыу мамлюкхэм я хъыбар телъыджэхэм.  Адыгэ напэмрэ щIыхьымрэ яхъумэжу, къызыхэкIа лъэпкъым къыдекIуэкI хабзэ дахэм иригушхуэу, лIыгъэ зэрахьэу псэуащ ахэр. Дауи,  Мысырым и закъуэкъым ахэр щыпсэуар. Тхыдэм къыхощыж мамлюкхэмрэ абыхэм я щIэблэхэмрэ Африкэм и къэралыгъуэ зыбжанэм куэду щыпсэуауэ, уеблэмэ абыхэм къатехъукIыжахэр нобэр къыздэсым щIыналъэ "фIыцIэм" щыIэу.

Суданым адыгэхэр 13-нэ лIэщIыгъуэм къыщыхутауэ хуагъэфащэ, а къэралыгъуэр мысыр сулътIанхэм къахьэхуа нэужь. 1275 гъэм, Мысырым и сулътIан Бейбэрс Езанэр Нубием и къалащхьэ Донголэ (иджырей Суданым пасэм зэреджэу щытар Нубиещ) къыщекIуэкI зэгурымыIуэныгъэхэм ирихьэлIэу къэралым теуэри, Суданым и Iэтащхьэу игъэуващ Шаканду принцыр. Ар мысыр сулътIаным и унафэ щIэтт, жиIэр игъэзащIэрт. Мамлюк мин бжыгъэхэр къыщынат а щIыналъэми, я диным къемызэгъ ухуэныгъэхэр ирахри, мэжджытхэр дащIыхьащ, щхьэхуимытхэр мин бжыгъэкIэ ящэу, ерыскъырэ дыщэрэ кърашу щIадзащ. КъищынэмыщIауэ, унафэщIу хъуар я къулыкъухэм трагъэкIри, езыхэм я цIыху, адыгэхэм ящыщ трагъэуващ. Къыхэгъэщыпхъэщ 13-нэ лIэщIыгъуэм Суданым властыр щызыубыда мамлюкхэм я къулыкъур зыIэпахыурэ 1811 гъэ пщIондэ къызэрышэсар.

1816 гъэм судан мамлюкхэр Мысырым и тет Мухьэммэд-Алий лъэIукIэ зыхуагъэзат фирхьэунхэм я къэралым къагъэзэжыну хуит ищIыну. СулътIаныр абы арэзы техъуащ, ауэ зыпхигъэIукIащ мысыр мамлюкхэм нэхъ пасэIуэу яубыда щIыми, къащIэна мылъкуми, щыпсэуа унэхэми судан адыгэхэм я Iуэху зэрыхэмылъынур. Абы и закъуэтэкъым, щIалэхэм къыхуагъэлъагъуэ дзэ къулыкъухэр "хьэуэ" къыхэмыкIыу зэрахьэнут, зи ныбжь хэкIуэтахэр къэралым зыхуей хуигъэзэнут, Мысыр Ипщэм щепсыхыну ягу илъмэ, цIыхухэм лей къытрамыгъэхьэу, тын къытрамыхыу, мамыру псэун хуейт. СулътIаным къыхигъэщащ мамлюкхэм Мысырым ягъэзэжрэ, зэрызэгурыIуахэм ящыщ гуэрым адыгэхэр ебакъуэмэ, къызэрыщымысхьынур.

Суданым лъэ быдэкIэ щыува мамлюкхэм ядакъым ар.

Апхуэдэу щыхъум, Мухьэммэд-Алий дзэшхуэ къызэригъэпэщщ, и къуэ Исмэхьил-пэшэр пашэ къахуищIри, Суданым ебгъэрыкIуащ, зи щIыб къыхуэзыгъэза мамлюкхэм зыгуэр ягу зэрилъыр къыгурыIуэри. Суданым щыпсэу къызэрыгуэкI цIыхухэм занщIэу зыкъатащ, ахэр хуейтэкъым лъы ягъэжэну. Ауэ, адыгэ мамлюкхэм гупитIу заугуэшри, зыр Эфиопием Iэпхъуащ (мини 5 хъу мысырыдзэм зэрыпэмылъэщынур къагурыIуат, сулътIаным и унафэм щIэувэну хуейтэкъым), адрей гупыр пэшэм деж кIуэри, Мысырым и жьауэм зэрыщIэувэр жаIащ, къыхуащIыр зэраунафэмкIи тхьэ хуаIуащ. Исмэхьил абы щыгуфIыкIащ икIи Каир къиутIыпщащ, щхьэхуимыт негр щэ бжыгъэхэр гъусэ къахуищIри.

Мамлюкхэм хэщIапIэ яхуэхъуауэ щыта къэралыгъуэр Мысырым къихьэхуа нэужь, Мухьэммэд-Алий Суданым и губернатору ягъэкIуэжащ Шэрджэс Усмэн-бей адыгэ генералыр.

Суданым и тхыдэм къыхощыж адыгэ унафэщI гуп. КъищынэмыщIауэ, къэралым къегъэщIылIа щIыпIэхэм я унафэщIхэри адыгэт. Европэм щыщ зыплъыхьакIуэхэм, тхыдэтххэм зэратхыжамкIэ, судан мамлюкхэм я анэдэлъхубзэр фIы дыдэу ящIэрт, абыкIэ зэпсалъэрт, зэкъуэтт, хамэ зыхамыгъыхьэу, щхьэхуэу псэурт. Мамлюкхэм я къалэныр ягъэзэщIа нэужь Мысырым ираджэжырт. Арами, нобэкIэ Суданым адыгэ унагъуэ зыбжанэ щопсэу.

Курыт лIэщIыгъуэхэм адыгэ щхьэхуимытхэр Туниси щыпсэуащ. Хабзэ зэрыхъуати, ахэр Тыркум и Мысырым къыщащэхурт. Тунис щыпсэу адыгэ мамлюкхэм я бжыгъэр щыхэхъуар 18-нэ лIэщIыгъуэращ. А зэманым ирихьэлIэу Тунисыр Уэсмэн къэралыгъуэм и унафэм къыщIэкIат, езым и къарумрэ и дзэмрэ хигъэхъуэну хущIэкъурти, хъусейнидхэм адыгэ щIалэхэр къащэхурт, абыхэм лIыгъэкIэ къефIэкIын Африкэм зэрыщымыIэр къащIати.

Кавказым ираша адыгэ щIалэхэр Тунисым къызэрыщыхутэу дзэ Iуэхум хуагъасэрт, хьэрыпыбзэри уэсмэныбзэри зэхуэдэу ирагъащIэрт, диныр кърагъащтэрт. Бейхэр адыгэ зауэлIхэм фIыуэ къахущытт, уеблэмэ благъэ ящIырт япхъухэр иратурэ, къулыкъушхуэхэр къыхуагъэфащэрт. ЖыпIэнуракъэ, IупэфIэгъу къащIын папщIэ, къыхуамыдэнрэ къыхуамыщIэнрэ щыIэтэкъым. Апхуэдэу, 18-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм ирихьэлIэу щIылъэр зыгъэгъуагъуэ мамлюкыдзэ иIэт Тунисым. Псалъэм папщIэ 1807, 1813 гъэхэм тунис мамлюкхэм зэтраукIауэ щытащ алжир янычархэр, хьэмтетыгъуэм трахун мурадкIэ Тунис къытеуа уэсмэн янычархэми 1811 гъэм хьэбэсабэр къыхрагъэхат. Мы къэралыгъуэм зыкъыщызыгъэлъэгъуа мамлюк цIэрыIуэхэм ящыщщ премьер-министр къулыкъур зезыхьа Шакир. Европей къэралыгъуэ зыбжанэм я щIыхуэшхуэ зытелъ Тунисыр щыхупIэм къригъэкIауэ щытащ а адыгэ щIалэм 1829 гъэм. КъищынэмыщIауэ, тхыдэджхэм жаIэж Адыгэ хэкум щыпсэу и адэ-анэмрэ къыдалъхуахэмрэ Шакир къигъуэтыжауэ зэрыщытар.

Адыгэ мамлюкыдзэмрэ къулыкъущIэхэмрэ я дэIэпыкъуэгъуу Тунисыр Уэсмэн къэралыгъуэм и унафэм къыщIэкIат, ауэ Инджылызымрэ Франджымрэ и ужь къихьэри, зэпаубыдащ. КъищынэмыщIауэ, 1836 гъэм уэсмэнхэр Тунисым къебгъэрыкIуэу щIадзащ, къахьэхужыну ныкъуакъуэу. КъыкIэлъыкIуэ илъс 50-м а къэралыгъуищыр зэпэщIэтащ Тунисыр зэзыпхъуэным щхьэкIэ.

А лъэхъэнэм къэралыр куэдрэ икIагъэ ихуащ, Iулъхьэ Iызыххэр куэд хъуати, къулыкъущхьэхэр инджылызхэмрэ франджыхэмрэ яубыдат. ЩIыналъэр зэрыува щытыкIэм къишын зэрыхуейр къыгурыIуащ мамлюкхэм я нэхъыщхьэ Хъайрэддин генералым. 1857 гъэм ар хыдзэм и министр хъуат икIи а къулыкъур и пщэ къыщыдалъхьа махуэм иригъажьэри, зи унафэщI хъуа IуэхущIапIэр европей жыпхъэм иригъэувэнымкIэ лэжьыгъэшхуэ игъэзэщIащ. КъыкIэлъыкIуэу Хъайрэддин 1873 гъэм къыхуагъэфэщащ премьер-министр къулыкъур, хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министр щIыхьыр. УнафэщIу зэрыщыта илъэсхэм къриубыдэу мамлюкым хузэфIэкIащ Тунисым зригъэужьыжыну, зригъэIэтыжыну, зэрыпхъуакIуэхэр къэралым иригъэкъэбзыкIыну, Iулъхьэр игъэкIуэдыну. Мамлюкым Уэсмэн къэралыгъуэм хуилэжьам пэкIуэж пщIэи игъуэтыжауэ щытащ дунейм щехыжам.

Ливием щыпсэу адыгэхэр, куэдым зэрагугъэм хуэдэу, зэрыщыту мухьэжырхэракъым зи щIэблэр, атIэ 9-нэ лIэщIыгъуэм щыщIэдзауэ хьэрыпыдзэм къулыкъу щызыщIа мамлюкхэращ!

1969 гъэм Ливием и властым къытехьащ Муаммар Къэддафи. Абы къыдэщIырт ливие адыгэхэр. ИужькIэ, Къэддафи иригъэкIуэкI политикэмкIэ мыарэзы, Мэхъуэш Умар  майорыр зи пашэ адыгэ къулыкъущIэ гуп зэгуроIуэ, Муаммар трахуну. АрщхьэкIэ, я мурадыр къаймыхъулIэ щIыкIэ, а зэгурыIуэныгъэр Къэддафи деж нагъэсыжати, Мэхъуэшым къэралыр ибгынащ, икIи Марокко зыщигъэпщкIуащ. 1984 гъэм Марокко и унафэщIхэм адыгэ къулыкъущIэр Къэддафи къратыжри, мыгувэу яукIат.

Африкэ къэралыгъуэ зыбжанэм ноби щыбгъуэтынущ адыгэ хуэмэбжьымэ. Ахэр щопсэу Эфиопием, Мароккэ, Алжир, нэгъуэщI щIыпIэхэми.

Фырэ Анфисэ.