Пшэхэм я щыгум

Иджыблагъэ дунейм къытехьащ Дон Iуфэм Iус Ростов къалэм щыпсэу лъахэхутэ Кориневский Юрий «Кавказ зауэм и хроникэ» зыфIища тхылъыр. Абы щыхэлэжьыхьащ икIи щытрадзащ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ.

- А лэжьыгъэм иужь сыщIихьам щхьэусыгъуэ иIэщ -1945 гъэм накъыгъэм и 25-м си адэм къыхуагъэфэщауэ щытащ «Кавказыр хуит къызэращIыжам папщIэ» медалыр. А зауэр и гуащIагъкIэ Сталинградрэ Курск дугамрэ щекIуэкIахэм къакIэрымыхуу жыпIэ хъунущ.  Абы щызэпэщIэуват цIыху зы мелуанрэ ныкъуэрэ, кхъухьлъатэ минитIым щIигъу, Iэщэ зэмылIэужьыгъуэу мин 20, танкрэ бронемашинэу мини 3-м нэс къыщагъэсэбэпащ, - жеIэ Кориневскэм. Тхылъым зэхэщIыкIыгъуэу къыщыгъэлъэгъуащ бийм Кавказым апхуэдиз дзэ къару къыщIришэлIам и щхьэусыгъуэр.

1943 гъэм фокIадэм и 9-м Гречкэ Андрей зи унафэщI 56-нэ дзэм и частхэм Тамань хытIыгуныкъуэр хуит къащIыжащ. Абы щыхэкIуэдащ Германием, Румынием, Италием, Словакием я зауэлI мин 280-рэ.

СыткIи зэщIэузэда бийм и дзэр  псынщIэу къыкIуэцIрыкIырт. 1942 гъэм бадзэуэгъуэм и 24-м нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм Ростов къалэр яубыдащ, шыщхьэуIум и 21-м фашист ныпыр Iуащхьэмахуэ и щыгум щагъэуващ.  Ахэр къуршым щхьэдэхыу Баку и щIыдагъэ къыщIэшыпIэхэр яубыдыным къэнэжа щыIэкъым, жыпIэнт. АдэкIэ Германием Тыркур къыкъуэувэмэ, Кавказыр къащтэнут. Ар къызыгурыIуа къэрал унафэщIхэм абы пэщIагъэувэн къару псынщIэу зэщIагъэуIуэн хуей хъуащ икIи фронт зыбжанэм я пIэкIэ зы  КавказщIыб фронт лъэрыхь къызэрагъэпэщащ. Абы и унафэщIу хахащ дзэм и генерал Тюленев Иван. Абы къыкъуагъэува фронтым и штабымрэ фронтым и тылым, тIасхъэщIэх къудамэм я Iэтащхьэхэри дзэ хуэIухуэщIэм фIыуэ хэзыщIыкI икIи Iуэхум сыт и лъэныкъуэкIи хуэхьэзыр защIэт. НКВД-мрэ Къэрал ШынагъуэншагъэмкIэ Советымрэ я гъунапкъэхъумэхэр, а къызэрагъэпэща фронтым хамыгъэхьэу, Iуащхьэмахуэ и щхьэдэхыпIэхэр яхъумэну ягъэкIуащ. Ахэр япэщIэтын хуей хъуащ, нэмыцэхэм я мызакъуэу, къэралым и епцIыжакIуэхэм, бийм ядэлажьэхэм, дыгъуэгъуакIуэхэм, щIэпхъаджащIэхэм. Кавказ зауэр екIуэкIыху, НКВД-м и зауэлIхэм бандэ гуп 960-рэ зэтраукIащ, 17648-рэ гъэр ящIащ.

 Монографием къыхощ мыпхуэдэ зы Iыхьэ. А щIыпIэм щыпсэухэм зэрыжаIамкIэ, Iуащхьэмахуэ лъапэ, Джылы-Су хъупIэхэм пэмыжыжьэу, метрищэ зи бгъуагъ, зы километр зи кIыхьагъ щIы захуэ иIэт, «нэмыцэ аэродромкIэ» еджэу. Абы «Фокке-Вульф» кхъухьлъатэхэр махуэ къэс къыщытIысырт…

Хэку зауэшхуэр иухыу илъэс куэди дэкIыжа нэужь Тюленев Иван и гукъэкIыжхэм къыхэщыжащ: «Хы ФIыцIэ Iуфэр дгъэбыдэмэ, Iуэхур зэфIэкIыну ди гугъащ. Арат 46-нэ дзэм и къару нэхъыщхьэхэр абдежым щIыщызэдгъэуIуар. Къэрал унафэщIхэм я жыIэкIэ ди щыуагъэр дгъэзэкIуэжащ икIи абы ипкъ иту щIэрыщIэу зэхэдгъэувэн хуей хъуащ бийм дызэребгъэрыкIуэну Iэмалхэр. Ар нэхъыбэу зэхьэлIар Кавказ щыгу нэхъ лъагэ дыдэм и щхьэдэхыпIэхэр ткIийуэ хъумэнырт. Тхылъым апхуэдэу увыпIэшхуэ щиубыдащ Кавказым къихьа зэрыпхъуакIуэхэм щхьэмыгъазэу езэуа зауэлIхэм, щIыпIэм щыщ цIыху къызэрыгуэкIхэм, партизанхэм зэрахьа лIыгъэм.

Тхылъым къыщывгъуэтынущ зэхэуэ нэхъ гуащIэхэр щекIуэкIа щIыпIэхэм теухуа хъыбархэри. Псалъэм папщIэ, Марыхъу щхьэдэхыпIэм ирамыгъэкIуэлIа бийм нэгъуэщI лъэныкъуэхэмкIэ гъуэгу къыщилъыхъуэу хуежьащ икIи 1942 гъэм фокIадэм и 11-м ди зауэлIхэм я быдапIэхэр зэпхачри,  1616-нэ лъагапIэр къаубыдащ. Ар къыр задэу щхьэщытт къуршым ис «Нарзан» жылэ цIыкIум (иджыпсту абы зэреджэр Къызгъычщ). Ахэр абы къызэрипхужыфыну щыIэр зы Iэмал закъуэт – зауэлIхэр а къыр задэхэм кIэрыту дэкIыу, бийм Iэпщэрыбанэ зауэ ещIылIэнырт. А къалэн гугъур кърахьэлIэну пщэрылъ зыщащIыжащ зауэлI 12-м. Псом нэхърэ нэхъ гукъутэр ахэр Iуэхум щыпэрыхьэм жраIэн хуей хъуарт. Къырым къехуэххэр кIий хъунутэкъым - бийм зэхахмэ, гупым хэт псори къызэтраукIэнут. ЗауэлIхэм я Iэпэ пыщтыкIахэр яхуэгъэхъеижыртэкъым, итIани пщырт къыр шынагъуэ задэм кIэрыту… ФокIадэм и 16-м, жэщым и кум, щыгум зыщызыгъэбыда фашистхэр иджыри жейуэ, ди сэлэтхэр абыхэм ятеуащ. Гупым щыщу цIыхуитI къырым къехуэхри хэкIуэдат. Ахэр щехуэхым зы кIий макъи къажьэдэкIакъым, ята псалъэм тету хэкIуэдащ. «Къырым сыщехуэхи, къуакIэм сыщыдэхуи макъ езмыгъэщIу си псэр стынщ,  гупыр къезгъэлын папщIэ», - псэзэпылъхьэпIэм ихьахэм  къащта тхьэрыIуэт ар.

Метр 3000 - 4500-рэ лъагапIэм иту ди зауэлIхэм къахьа текIуэныгъэщ ар. Пшэхэм я щыгум иту щызэуа а зэм фIэкIа къэхъуакъым, пшэщыгу зауэт ар. Апхуэдэ лъагагъым  ущыбэуэн къудейр гугъут. ЛъагапIэм лъыр тыншу зэрыщымыпцIэм къыхэкIыу, уIэгъэ зытелъхэр нэхъ гугъуж ехьырт, нэгъуджэ зыIумылъ зауэлIхэм зыри зымылъагъужхэр къахэкIырт, пыхусыху къызэрыгуэкIымрэ щIыIэ узымрэ илIыкIырт языныкъуэхэр, ауэ абы щхьэкIи къэмынэу  зауэрт, - апхуэдэу къыхощ къэралым и альпинист цIэрыIуэ Бобров Михаил и гукъэкIыжхэм.

«Кавказ зауэм и хроникэ» тхылъым щIэджыкIакIуэхэр щигъэгъуэзэнущ хы ФIыцIэмрэ Каспий хымрэ я зэхуакум щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм  ятеухуа хъыбар куэдым. Кориневский Юрий и тхылъыр фэеплъ яхуищIащ, и адэ Александр Антон и къуэри яхэту, Кавказыр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къаIэщIэзыхыжа псоми. Тхылъыр зытхам зэрыжиIамкIэ, махуэ 442-кIэ екIуэкIа а зауэ гуащIэр и унагъуэм куэдкIэ пыщIа хъуащ - ар адэм и фэеплъщ.

Лъостэн Музэ.