Адыгэхэм я цIыхубзхэр ягъэпщкIуртэкъым, джэгу хыхьэнуми, хьэщIапIэ кIуэнуми, пэрыуэ щыIэтэкъым, я щхьэ хуитт, дэни пщIэ щагъуэтырт. Арат зи ныбжь нэса пщащэ дахэхэр щIэх дыдэ цIэрыIуэ щIэхъури, псэлъыхъур щIакуэдри.
Къанокъуэ Етэч и шыпхъу Гуащэхужьи куэд къылъыхъуащ, ауэ пщыр епIэщIэкIакъым и шыпхъур лIы иритыным: япэрауэ, адыгэхэм я бзылъхугъэхэр хагъэзыхь я хабзэкъым, езыр хуэмейуэ лIы иратынукъым залымыгъэкIэ, сыт хуэдиз уасэ къыхуагъэлъэгъуами; етIуанэрауэ, беслъэнеипщым лъэпкъкIэ къыпэхъун яхилъагъуэртэкъым Гуащэхужь къыщIэупщIэхэм. Къанокъуэхэ пасэрей пщы лъэпкъ цIэрыIуэт, езы Етэч лIыгъэрэ цIыхугъэкIэ къефIэкIыр мащIэт. Аслъэнджэрии Адэлджэрии итхьэкъуащ беслъэней пщащэ дахэкIейм, лъыхъуащ. ТIуми я адэхэр, Беслъэнрэ Бэчмырзэрэ, епсэлъащ пщащэм и дэлъхум – жэуап къаритакъым, и шыпхъур хигъэзыхьыну хуейтэкъыми.
Гуащэхужь игу нэхъ ирихьыр Адэлджэрийт, абы дэкIуэнут, ауэ ар ибзыщIын хуей хъурт, и дэлъхум Беслъэнрэ абы и къуэ Аслъэнджэрийрэ бий хуимыщIын щхьэкIэ: Беслъэн, урысхэм ягурыIуэжауэ, и уэлиигъуэт, и къуэ Аслъэнджэрий лей зымыгъэгъу цIыху къанлыт. И Iуэхур хэплъэгъуэ щыхъум, Беслъэнми къыщыхигъэзыхьым, Къанокъуэ Етэч Аслъэнджэрийм жриIащ: «Узот, езыр арэзымэ», - жери.
Ар Аслъэнджэрийм жриIэри, Етэч Адэлджэрийми гурыIуащ: «Узот, ехьэжьэ – фыслъэгъуакъым, сыкъэфлъагъужакъым». Гуащэхужь Адэлджэрийм ихьащ. Ар игу техуэнт Аслъэнджэрий: Къанокъуэм и шыпхъум зэрыхэкIыжар ищIэ пэтми, тхьэ иIуащ апхуэдэ лейр имыгъэгъуну. Ар Адэлджэрийрэ Гуащэхужьрэ я ужь екIэ куэдрэ итащ - лей къытехьауэ, и напэр трахауэ илъытэрти. ЗэшитIыр зэрихьэлIэри, уIэгъэ зэрыщIащ, зэрымыукIыпэ щIыкIэ зэIэпашащ я гъусэхэм. ЗэрагъэкIужын мурад ящIащ я ныбжьэгъухэм, ауэ ар Аслъэнджэрий и тхьэкIумэ иригъэхьакъым: тхьэлъанэ ищIати, Адэлджэрийр имыукIауэ етIысэхынутэкъым.
Аслъэнджэрий хъийм щикIыпар и адэ Беслъэн дунейм ехыжа нэужьщ: къыжьэдэзыкъуэн, зыфIэлIыкIын щыIэжтэкъым. Iуэхур лъыгъажэм намыгъэсын щхьэкIэ, Адэлджэрийрэ Гуащэхужьрэ, Псыжь щIыналъэр ябгынэри, Шэшэным кIуэсащ. Абы нэхъри къигъэгубжьри, Аслъэнджэрий и адэ къуэшыр, Адэлджэрий и адэр, иукIащ. Ар къыхуагъэгъунутэкъым урысхэм: шынэри, Аслъэнджэрий щтапIэ ихьэжащ - абазэхэхэм я деж зыщигъэпщкIуащ. Абы гъусэ хуэхъуащ дэшэс зи хабзэ шууей щIалэхэр: бгым къикIыурэ, урыс быдапIэхэм къебгъэрыкIуэу, Псыжь зэпрыкIыурэ къэзакъ жылагъуэхэр зэтракъутэу, лъы ягъажэу щIадзащ. Бгым щихьэжым, Аслъэнджэрий фIатхьэкъуащ и адэм къызэринэкIа мылъкур, я унэIутхэри я Iэщри фIаубыдащ. Адэлджэрий Шэшэным илъэс зыбжанэкIэ исащ, ауэ и адэм илъ ищIэжын хуейти, Псыжь игъэзэжри, абазэхэхэм яхыхьащ.
Абазэхэхэр хуейтэкъым зэшитIыр зэрыукIыну: абрэдж цIэрыIуэ Аслъэнджэрий и пщIэр лъагэт, езыри бэлэрыгъыртэкъым. ЗэшитIыр зэрагъэкIужыну хуожьэхэр. Аслъэнджэрий и адэ къуэшыр иукIыжамэ, Адэлджэрии захуэкъым - Къанокъуэ Етэч и шыпхъур идыгъури, Шэшэным щтапIэ кIуэжащ, апхуэдэу щыщыткIэ, тIури къуаншэщ, зым и хьэкъ адрейм телъкъым. Апхуэдэ унафэм ирагъэувэлIащ зэшитIыр. ЗэкIужауэ фэ зытрагъауэри, зэIущIэ, зэрихьэлIэ, уеблэмэ зекIуэ зэдежьэ хъуащ Аслъэнджэрийрэ Адэлджэрийрэ.
ЦIыхум зыкърамыгъащIэми, зэшитIыр зыр зым ещэрт: Аслъэнджэрий и напэр трахауэ илъытэрт, Адэлджэрий и адэм илъ ищIэжын зэрыхуейр щыгъупщэртэкъым. Абы тетурэ, урысхэм екIужын мурад ищIащ Аслъэнджэрий. ЕкIужащ, арщхьэкIэ щIэх дыдэ къахэкIуэсыкIыжри, бгым ихьэжащ. Адэлджэрий ар къигъэсэбэпащ: абазэхэхэм къахэкIыжри, Уарп деж щетIысэхащ, урыс гъунапкъэм благъэ зыхуищIащ. Абрэдж гупым пашэ яхуэхъуурэ, Аслъэнджэрий бгым къикIырт, Псыжь зэпрыкIырти, къэзакъ жылагъуэхэр ихъунщIэрт. ХъунщIакIуэ щежьэкIэ е къыщигъэзэжкIэ, Аслъэнджэрий и адэ къуэшым и къуэм щыхуэзэ къэхъурт. Ар нэхъри игъэбэлэрыгъын щхьэкIэ, Адэлджэрий и къуэшым хуиIуатэрт урысхэм я тIасхъапIэр, Псыжь зэпрыкIауэ къыщIагъэIэрэ къэзакъхэр къыкIэлъыпхъэрмэ, пхъэрыр кIэрыхужыху, езым деж щигъэпщкIурт: урысхэм екIужауэ фэ зытригъэуати, Адэлджэрий шэч къыхуащIынутэкъым. Апхуэдэурэ екIуэкIащ зыбжанэрэ - Аслъэнджэрий нэхъри бэлэрыгъыху. 1837 гъэм и бжьыхьэку мазэ пщIондэ абы тетащ зэшитIым я Iуэхур: абрэдж цIэрыIуэр бэлэрыгъыпащ, ауэ Адэлджэрий игу ирилъхьар зыщигъэгъупщакъым. Илъ ищIэжыну игъуэ хъуауэ щилъытэм, абы гъусэ хуэхъуащ абазэпщ Ло Мэмэтджэрийрэ нэгъуей хъаныкъуэ Къанмырзэрэ – тIуми ягу хуэплъырт къэбэрдей абрэдж хьилэшым: шы, Iэщ яфIихуат.
Абрэдж гуп зыщIигъури, Аслъэнджэрий бгым къикIащ, Псыжь зэпрыкIын, къэзакъ жылагъуэ ихъунщIэн мурад ищIауэ. Псыжь зэпрыкIын и пэ Аслъэнджэрий и къуэшым деж еблэгъащ; Адэлджэрий къыжриIащ къэзакъи сэлэти Псыжь къызэпрыкIауэ Уарп мэзым къызэрыщыпэплъэр, псы Iуфэм Iут къэзакъ бэтэгъейхэм абрэдж гупым я хъыбар зэраIэрыхьар. Адэлджэрий и къуэшым жриIар пэжтэкъым: абрэджхэм я хъыбар яIэрыхьатэкъым къэзакъ бэтэгъейхэм, къэзакъи сэлэти къызэпрыкIатэкъым псым. Адэлджэрий зэщэр къехъулIащ: абрэдж гупыр мэзым щигъэпщкIури, зы гъусэ фIэкIа имыIэу, Аслъэнджэрий и къуэшым и унэ ихьащ, жэщыр абы щрихын щхьэкIэ.
Ешхэщ, ефэри, Аслъэнджэрий зы пэш щыгъуэлъащ, и гъусэри зыщIигъури. Пэшым зы щIалэ цIыкIуи къыщIэнащ, мо тIур жейм хилъэфа нэужь, бжэр къыIуихын щхьэкIэ. Жэщыбгым бжэр къыIуихащ щIалэ цыкIум. Адэлджэрий, Ло Мэмэтджэрий, Къанмырзэ сымэ пэшым щIэлъэдащ, фоч кIэщI тIурытI яIэщIэлъу. ПIэм жейуэ хэлъыр хэбукIыхьыну тыншт, ауэ мобыхэм Аслъэнджэрий къагъэушащ, щIаукIыр жраIэн щхьэкIэ. ЩIаукIыр езым ищIэжырт, дауи: фоч кIэщIищыр и бгъэгум ираубыдэри, Аслъэнджэрийр и пIэ кърагъэкIакъым, пэжщ, абы хузэфIэкIащ и пIэщхьагъым щIэлъ фоч кIэщIитIыр къатриунэщIэн, арщхьэкIэ шэр щыми къалъэIэсакъым. Аслъэнджэрий и гъусэм и гугъу ящIакъым: ягъэшэсыжри, мэзым зыхэзыгъэпщкIуа абрэджхэм я деж хъыбарегъащIэ яутIыпщыжащ. Абрэдж цIэрыIуэм и щхьэр паупщIри, сэлэтхэм Псыжь зэпрахащ, бжэгъу щхьэкIэм фIаIури тхьэмахуэкIэ фIагъэлъащ, Аслъэнджэрий кIэ зэригъуэтам щыхьэт тращIэу…
Аслъэнджэрийрэ Адэлджэрийрэ я адэхэр, Беслъэнрэ Бэчмырзэрэ, Къэбэрдейм и тхыдэм щыцIэрыIуэ Къетыкъуэ Аслъэнбэч и къуэрылъхущ. Беслъэнрэ Бэчмырзэрэ я адэм и цIэр Хьэмырзэти, ар унэцIэ яхуэхъуауэ ущрохьэлIэ тхыдэм. Дзэпщ къанлы Ермоловым куэдрэ езэуа къэбэрдейхэм яхэтащ тIури, иужьым Псыжь Iэпхъуэри, абазэхэхэм ядэзэуащ. Беслъэн и къуэ Аслъэнджэрий яхэтащ Торнау тIасхъэщIэх зышахэм. Абы и гъусащ Ермоловым и зэманым Къэбэрдейм ирахуауэ щыта Тамбий Аслъэнбэч, Жансит-хьэжы, абазэпщ Ло Мэмэтджэрий сымэ, нэгъуэщI абрэджитIи.
Ахэр Торнау гъусэ щIыхуэхъуар урыс дзэлIхэм трахауэ щыта (Къэбэрдейм къина) мылъкумрэ пщIылIхэмрэ къратыжынкIэ къызэрагъэгугъарщ, ауэ абы хунэсакъым: хъыбарым къызэрыхэщщи, и IэщIагъэм текIуэдэжащ. Торнау зэритхымкIэ, Беслъэн Аслъэнджэрийрэ ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэтрэ нэхъ цIэрыIуэ абрэдж исакъым Псыжь а зэманым. ХьэтIохъущокъуэм Мыхьэмэт IэшэкIи еджэу щытащ, 1825 гъэм шэм икъутэри и зы Iэр нэхъ кIэщI хъуати. Тыркум кIуэри, зригъэIэзащ ХьэтIохъущокъуэм, ауэ и Iэр нэхъ кIэщI зэрыхъуауэ къэнат.
Абы щхьэкIэ щIичакъым зэуэн. Ар 1846 гъэм Шэткъалэ (Ставрополь) деж къыщаукIащ. Аслъэнджэрийрэ Адэлджэрийрэ зэпаубыда Гуащэхужь и дэлъху Къанокъуэ Етэч 1845 гъэм Зассовкэ быдапIэм деж къыщаукIащ. Барон Сталь зэритхамкIэ, «кIэмыргуейхэм япщ Бэлэтокъуэ Жамболэт, ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт Iэшэ, Къанокъуэ Етэч сымэ нэхъ цIэрыIуэ щыIакъым иужьрей илъэс тIощIым». Къанокъуэ Гуащэхужь, дахэкIейуэ зэрыщытам фIэкIа, нэгъуэщIкIэ къыхэщыркъым адыгэ тхыдэм, ауэ IуэрыIуатэм къыхэнащ «Къанокъуэ Гуащэхужь умыхъуамэ, сыт узэрыпагэр?» жиIэу псэлъафэ.
