Джолан: ЕтIуанэу хэкур зыфIэкIуэдахэр

Дыгъуасэмрэ нобэмрэ

Адыгэ IуэрыIуатэм хамэ хэгъэгур анэнэпIэсым хуегъадэ. Уэсмэн Тыркур хьэжрэтхэм къазэрыпежьа «IэплIэешэкIым» фIыуэ дыщыгъуазэщ.

Адыгэхэм псэхугъуэ щагъуэтакъым КъуэкIыпIэ Гъунэгъуми. Ди лъэпкъым къыхуэгущIэгъуншэ гъащIэр абдежми къыщыхуэдзэлашхэрт. ЛIэщIыгъуэ блэкIахэм и 60 гъэхэм Джолан лъагапIэхэм щыпсэуа ди лъэпкъэгъу минхэм я тхыдэр гуIэгъуэкIэ хэдыкIащ, нэпскIэ гъэнщIащ.

Адыгэхэр хэкум щиIэпхъукIам гъэрыпIэ ихуащ. «Жьэ зимыIэ» лъэпкъым и Iэмалыншагъэр къагъэсэбэпурэ, ахэр ирагъэтIысхьэрт Уэсмэн къэралыгъуэм и гъунэхэм. А зэманым Тыркум бий куэд иIэт. Абыхэм зыщахъумэн папщIэ, я зэхуакум зыгуэр дагъэувэн я мурадт. А «зыгуэрри» адыгэхэрат. Хьэзабыр зи натIэ хъуа ди лъэпкъэгъухэр апхуэдизкIэ тхьэмыщкIэти, сыт хуэдэ щIы Iыхьэми щыгуфIыкIырт. Зэи цIыху зытемылэжьыхьа, ябгынэжа щIыхэм трагъэтIысхьэрт.

Хьэжрэтхэр Щамым (а зэманым Тыркум и унафэ щIэтащ) Iэпхъуэн щыщIадзар XIX лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэращ. Зи псэупIэр зыхъуэжыну мурад зыщIа мухьэжырхэм я нэхъыбэм Джолан лъагапIэхэмкIэ яунэтIащ. Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, 1880 гъэм ирихьэлIэу а щIыпIэм, адыгэ минищ щыпсэууэ, жылибл щыIащ. Щамми Иорданми щыпсэу адыгэхэр псори зэхэту мин 60 - 70 хъурт.

Гугъуехьым имылъахъэу, адыгэхэм яхъумэжырт я лъэпкъ куцIыр - хамэм пэIэщIэу зэрыщытыным яужь итт, я Хэкужьым щызэрахьэу щыта IуэхущIафэхэм пэрытт.

Хьэрып-журт зэпэщIэувэныгъэхэм ирихьэлIэу, 1967 гъэм Джолан лъагапIэхэм, а зэманым Щамым ейм, адыгэ къуажэхэр 12 ирикъуат: Къунейтрэ, Мударей, Мумсие, Хьэин-Зиуан, Бирхьэджэм, Сэлмэней, Джыуейзэ, Хъышние, Барикъэ, Фэхьэм, Фэрдж, Мансурэ. Абыхэм щыпсэурт адыгэу мин 18-м нэс.

ЩIыпIэ сахуэ… 

- Пщэдей Джолан докIуэ! - жиIащ Рихьэние къуажэм (Израиль) и Хасэм и тхьэмадэ Гъыш Мамдухь.

Нэху дыкъекIри, Джолан дызышэну машинэр къэсащ. Езы Мамдухьи и Iуэхухэр IэщIыб ищIри, тщIыгъуу нежьащ.

Бгы задэхэмкIэ зы сыхьэт хуэдиз дыдэкIа нэужь, дынэсащ шэ фIеяфэм ещхь псым. «Мыращ Иордан цIэрыIуэр», - жиIэри, Гъышыр хэгупсысыхьащ.

Иордан и IуфитIыр зэпызыщIэ пхъэ лъэмыжым машинэр техьащ. Тпэмыжыжьэу къэунэхуа псым нэхъ гъунэгъу дыхуэхъуху, ди щытыкIэм зихъуэжырт – къэкIыгъэр щымащIэ, нэр зэса щIэплъыпIэ къуийм еплъытмэ, дыкъыщыхутар жэнэтым хуэдэт. Машинэми, кIуэ пэтми, бгым дригъэзейт. Мывэ, дэнэкIи мывэщ…

- Израиль армэм и полигоныр мыращ здэщыIэр. Илъэсым къриубыдэу зыбжанэрэ зауэ Iуэхум зыщыхуагъасэ мобдеж, - жеIэ Мамдухь.

Километр зы-тIукIэ дыкIуауэ, унэ-лъапсэ зэхэкъутахэр къыдолъагъу. Зэгуэр мыбдежым цIыху зэрыщыпсэуам щыхьэт техъуэр абыхэм къащIэна жыгхэрщ. НаIуэщ куэд щIауэ пхъэщхьэмыщхьэ къазэрыпымыкIэжыр. Ауэ мэгъагъэ, цIыхухэм иджыри ящыгугъ нэхъей…

- Щамымрэ Израилымрэ я Iуэхур къыщызэIыхьэм, мыбдеж щыпсэу адыгэхэр мафIитIым яку къыдэнат, - жеIэ Гъышым. – Мамыру псэу жылэм хагъэIуащ журтхэр мы щIыналъэм къызэрибакъуэу, адыгэхэм я кIэр къэсыну. Махуэ зы-тIум къриубыдэу Джолан нэщI хъуат. ПсэупIэ къалъыхъуэу, адыгэ мин 18-р аргуэру хэкъухьа щыхъуащ Сирием, Иорданым, Тыркум, США-м. Я хэкур етIуанэу яфIэкIуэдат…

Жылэхэм я пIэкIэ - кхъэлъахэ

Япэ къэувыIэпIэр Хъышние жылэм щыдощI. Мыр адыгэхэм Джолан лъагапIэхэм япэ дыдэу къыщызэрагъэпэща жылэт. Зэгуэр цIыху мин зыдэсу, къуажэ ефIакIуэу щытам къыхэнэжар мэжджыт зэхэкъутар аращ. Абы пэмыжыжьэу еджапIэ щытащ. Мамдухь зэрыжиIэмкIэ, мы щIыпIэм щыпсэуащ жыг хадэ зыщIэхэр.

Куэд дэмыкIыу, Мансурэ жылэр здэщыта щIыпIэм дынэсащ. Жыг зэхэкIэжахэм уахэплъапэмэ, уолъагъу къащхьэхэмрэ сынхэмрэ.

- Кфар-Къамэрэ Рихьэниерэ дэс адыгэхэр къакIуэурэ, кхъащхьэхэр ягъэкъабзэ, кIэлъоплъ, - нэщхъейуэ жеIэ Мамдухь. – Дауи, куэдрэ къэкIуэфыркъым. Мобдежым щыт жыгыр илъэс куэд ипэкIэ Адыгейм кърахри, мыбдеж щыхасат, Хэкужьым и фэеплъу.

Джыуейзэ дыблокI. Мыбдежми щыплъагъур а мывэ дыдэхэрщ. ЩIыпIэ-щIыпIэкIэрэ блын къутахуэхэр щикъухьащ. Гъышым зэрыжиIэмкIэ, мыбы щыщт Омар-Фахъри.

- Ар 1920 гъэм къалъхуащ,- жеIэ Мамдухь. - Щамым и полицэм и унафэщIу щытащ, къулыкъушхуэхэр зэрихьащ, мухьэжырхэмрэ Хэкужьым щыIэ адыгэхэмрэ зэрыщIэн папщIэ куэд илэжьащ. Ди адэжь щIыналъэм щыIэу, 1980 гъэм дунейм ехыжащ. Зи насып!

ДыкъэмыувыIэу дызыблэжа Мумсие къуажэм къыщалъхуащ Щамым и парламентым и депутат, а къэралым щыIэ адыгэхэм я лIыкIуэу илъэс куэдкIэ къекIуэкIа Абазэ Шэраф. Апхуэдэуи, мы жылэм къыхэкIащ гу узхэмкIэ дохутыр Iэзэ Бакъир Ахьмэд.

Бэтокъуэ Нияз Къунейтрэ хьэблэм щыщщ. ЗэрытщIэщи, абы илъэс куэд тригъэкIуэдащ адыгэбзэр зэригъэщIэным, Сорбонэр къиухащ, дуней псом и къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм щригъэджащ, 1991 гъэм Налшык къигъэзэжащ.

Сэлманей жылэр зэрыгушхуэщ генерал-лейтенант Исмэхьил Ануар-Мухьэмэд. И зэманыгъуэм ар Иорданым и пащтыхь Хъусейн Бен ТIэлал и хъумакIуэу, адыгэ гвардием и пашэу щытащ.

…Хьэин-Зиуан жылэм и кхъэхэр губгъуэжьым итщ. Дыгъэ жьэражьэм игъэгъуа къэкIыгъэ тIэкIур гъущI кIапсэм ещхьщ. Сыту шынагъуэ абы уIуплъэну - дэнэкIэ нэр умыгъазэми – кхъащхьэщ…

Тхыдэм и дерс дыджхэр

Зы сыхьэтым къриубыдэу къызэхэткIухьащ Джолан лъагапIэхэм тет адыгэ къуажэхэр. Нэхъ тэмэму жытIэмэ, зэгуэр ахэр здэщыIа щIыпIэхэр. Нобэ мыбы щыплъагъур щIыпIэ сахуэщ. «Махуих зауэ» зыфIащыжам кърикIуар аращ – зэман кIэщI дыдэкIэ Израилым иубыда щIыпIэм – километр 70 зи кIыхьагъ, 15 зи бгъуагъым - адыгэхэм я лъэужь къранакъым.

Джолан лъагапIэхэр ямыбгынамэ, сыт хуэдэ гъащIэу пIэрэт къапэщылъыр абыхэм? Уегупсысмэ, иджыпсту Израилым щыIэ адыгэ къуажитIым я пIэкIэ пщIы, цIыху мини 5-р мин 50 ирикъуну къыщIэкIынт.

- Модэ, щIэплъыпIэмкIэ… Аращ Щамымрэ Израилымрэ я зэпылъыпIэр. Километрищ хуэдизкIэ укIуэмэ, адыгэ къуажиплI урихьэлIэнущ. Аращ Махуих зауэм и Iэужьыр…

Иджыри къыздэсым а къэралитIыр зэпэщIэтщ. Нэхъ телъыджэжращи, Израилым щыIа туристыр Щамым кIуэн папщIэ, и паспортыр щIэрыщIэу къыдихыжын хуейщ – ар а къэралитIым я хабзэ ткIийхэм ящыщ зыщ.

- Зы цIыхубз гуэр иджыблагъэ Рихьэние къэкIуат, - игу къегъэкIыж Мамдухь. - Ар къызэлъэIуат Джолан дэсшеину. Къыщалъхуа Хъышние жылэр здэщытам кIуэну хуейт. Бзылъхугъэм куэдрэ къыщикIухьащ мывэ фIэкIа здэщымыIэж щIыпIэ бгынахэм. Иджыри хъыджэбзыжь цIыкIуу ибгынауэ щытат абы и жылэр. Иджы къигъэзэжын папщIэ, насыпыншэр США-м Iэпхъуащ, нэгъуэщI Iэмал имыIэу. Адыгэхэр здыщIэлъ кхъэм ихьэфакъым - иджыри къыздэсым лагъым къегъэтIылъэкIащ. Уи гущIэм зыкъыдигъазэу гъащ цIыхубзыр… сэри сыдэгъащ абы.

Тхыгъэр 2020 гъэм къыдэкIа «Псынэ» журналым къитхыжащ.