Мэзкъуэдыхэмрэ лъэпкъ паркхэмрэ я махуэ

ЦIыху зылъэмыIэса щIыпIэ пхыдзахэмрэ мэз дэгухэмрэ хъумэнымкIэ центрым и жэрдэмкIэ, 1997 гъэм ди къэралым япэ дыдэу щагъэлъэпIауэ щытащ «Мэзкъуэдыхэмрэ лъэпкъ паркхэмрэ я махуэ» зыфIащар. Ар щIышылэм и 11-м щIытрагъэхуам щхьэусыгъуэ иIэщ.

Тхыдэ мыжыжьэм дриплъэжмэ, Урысейм япэ дыдэу мэзгъэфIэн къыщызэрагъэпэщауэ щытар 1916 гъэм дыгъэгъазэм и 26-рщ (щIэмкIэ - 1917 гъэм щIышылэм и 11-рщ). Ар къыщыхъуар Бурятие щIыналъэрщ. Япэ дунейпсо зауэм и гуащIэгъуэу, Байкал хыжьейм и кIыхьагъкIэ декIуэкI Баргузин шытхым къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ и джабэщIым щыхагъэунэхукIа мэзкъуэдыр, апхуэдиз илъэс зэрыдэкIауэ, нобэр къыздэсми мэлажьэ. АтIэми, дыкъэзыухъуреихь дунейм хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэр дызэриIэр IэмалыфIщ, щIыуэпсыр зэрыщытам хуэдэу къызэтегъэнэнымкIэ.

УФ-м щIыуэпсым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэу 100-м щIигъу, лъэпкъ паркыу 35-рэ итщ. Абыхэм я Iыхьэ щанэр ЮНЕСКО-м и биосферэ хъумалъэщ икIи дыкъэзыухъуреихь дунейм и хъугъуэфIыгъуалъэ нэхъ телъыджэхэм ящыщщ. Къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIэ, иджырей Адыгэ Республикэмрэ Краснодар краймрэ бгыщхьэхэмкIэ щаIэ щIыгу зэпыхьэм къыщагъэунэхуа Кавказ биосферэ мэзкъуэдыри апхуэдэхэм хабжэ.

АтIэми, дэтхэнэ лъэпкъми ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI IуэрыIуатэм увыпIэшхуэ щызубыд, усакIуэхэми гупсысакIуэхэми псалъэ дахэ куэд зыхужаIа, цIыху гъащIэм дежкIэ къалэн ин дыдэ зыгъэзащIэ щIыуэпсым иужьрей илъэси 100-м щIигъум къриубыдэу къылъыс тхьэмыщкIагъэм хэхъуэ зэпытщ.

ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, биологие лъэпкъыгъуэхэр ди планетэм щIэгъэхуэбжьауэ текIуэдыкIыжыным щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъур цIыхухэм я псэукIэм зыщрагъэужькIэ, къэзыухъуреихь дунейр зэрызэхауфIаемрэ щысхьырабгъу лъэпкъ хуамыIэу къызэрагъэсэбэпымрэщ. Ди планетэр фIыгъуэ куэдым хэкIыжын хуей хъуащ, къызэтенахэм къахуэна щIы Iыхьэхэми, загъэгуса фIэкIа умыщIэну, нэхъри зызэкIуэцIауплIанщIэ.

Дауи, игъащIэ лъандэрэ къызэрекIуэкIыу, псэущхьэ-къэкIыгъэхэм ящыщу мы дунейм лъэпкъыгъуэ гуэрхэри токIуэдыкIыж, нэгъуэщIхэри къыщоунэху. АрщхьэкIэ, а IуэхугъуитIыр зэрыщызэкIэлъыкIуапхъэу щемыкIуэкIыжу, щIым къытехъуэхэм нэхърэ тебзэхыкIыжыр нэхъыбэмэ, къэщIыгъэр зыгъэщIэращIэ гъащIэм леишхуэ къытехьэу аращи, абы хэплъэгъуэ ин дыдэм дызэрыхуишэнуми шэч хэлъкъым.

Биологие зэмылIэужьыгъуагъэм йогуауэ абы зэрыхэбжьатхъуэр, а щIыпIэм къыщымыхъуауэ, лъэныкъуэкIэ къраш «хэхэсхэр» «хэгъэрей» къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм зэрыхаутIыпщхьэр, къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм щысхь лъэпкъ зэрыхуамыIэр, дунейм цIыхуу тетым я бжыгъэм зэрыхэхъуэр, щIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэр губзыгъагъэ хэлъу зэрызэрамыгъэзахуэр, а псом къадэкIуэуи климатым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къызэрыщыхъур. Псалъэм папщIэ, ООН–м иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ЩIы Хъурейм и фIыгъуэхэм я процент 60–р акъылыншагъэ дыдэ хэлъущ къызэрагъэсэбэпыр.

Мэзхэр зэрыраупщIыкIым, абыхэм мафIэсхэр къызэрыщыхъум, алъандэрэ цIыхуIэ зылъэмыIэсауэ щыта щIыпIэхэм ухуэныгъэщIэхэр зэрыращIыхьым щIыгум и теплъэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зрегъэхъуэж. ИкIи, абдежыр зи хэщIапIэу щыта псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ, къэунэхуа щытыкIэр яхуэмыхьыжу, абы йокIуэдыкI. УхуакIуэхэм гъуэгущIэхэмрэ электростанцхэмрэ щаухуэ щIыпIэхэм ита жыгхэр щраупщIыкIкIэ, абыхэм я пIэкIэ нэгъуэщI щхъуантIагъэ а Iэгъуэблагъэм щыхасэркъым. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, «зи щхьэр» здэзыхьын зымыщIэу утыкум кърана псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ а Iуэхугъуэм добзэх. 

Эколог цIэрыIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, щIыуэпсыр зыхуэкIуа щытыкIэм Iэмал гуэр икIэщIыпIэкIэ къыхуэдмыгупсысмэ, зэман гъунэгъум къриубыдэу щыхьэт дытехъуэнущ къэкIыгъэрэ псэущхьэу къытенахэм ящыщу лIэужьыгъуэ мин 11-м нэблагъэ дунейм зэрытекIуэдыкIыжынум.

АтIэми, щIэныгъэлIхэм щIыуэпсым и теплъэр зэрыщыта дыдэм хуэдэу къызэтегъэнэныр щIагъэнэхъапэр, ар зи хэщIапIэ псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ, я гугъу умыщIмэ, «зыкъызэращIэжын» къару езыр-езыру къазэрыхукъуэкIырщ.

ЩIыуэпсыр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ дыкъэзыухъуреихь дунейм къыщхьэщыжынымкIэ Iуэху пыухыкIахэр гъэбелджылыныр, ахэр гъэзэщIа хъунымкIэ къэралхэм зэдрагъэкIуэкIыпхъэ лэжьыгъэхэр убзыхуныр, нэгъуэщIхэри.

Щыпсэу Iэгъуэблагъэм хуэсакъын зэрыхуейм цIыхухэр къыхуезыджэ Iэмалхэм ящыщу иужьрей зэманым дунейм къытехьащ «экологие туризм», «мэкъумэш экологие», «псыр хъумэным хуэгъэза экологие щэнхабзэ» унэтIыныгъэщIэхэр, гъэсыныпхъэ папщIэу пхъэм нэмыщI нэгъуэщI хэкIыпIэщIэхэм лъыхъуэныр, къинэмыщIхэри.

Биологие зэмылIэужьыгъуагъэр ЩIы Хъурейм къыщызэтегъэнэным телэжьэныр къэрал псоми я зэхуэдэ къалэнщ. Мы Iуэхур зыхуэкIуэнур куэду елъытащ политикхэм, къулыкъущIэхэм щIыуэпсым щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэр зыхуэдэм ехьэлIауэ ябгъэдэлъ щIэныгъэм.

Ауэ щыхъукIи, зи гугъу тщIы махуэр хуэгъэзащ щIыуэпсым етх лейр зыхуэдизыр къыдгурыIуэжыным, апхуэдэуи щIыгум щызекIуэ псэущхьэ, уэгум щызелъатэ бзу, гъудэ-бадзэ хуэдэхэм я зэмылIэужьыгъуагъэм кIэрыдмыгъэхуу, дыкъэзыухъуреихь дунейм фIы и лъэныкъуэкIэ дызэрыдекIуэкIыпхъэр дыубзыхуным.