Iэмал зэраIэкIэ, захъумэ…

Тыркум щыпсэу адыгэхэм журналистхэр щIэх-щIэхыурэ дахохьэ, я щыIэкIэ-псэукIэм теухуа теле-радио нэтынхэр догъэхьэзыр, газетхэм тхыгъэхэр тыдодзэ. Иджыри апхуэдэ пщэрылъ иIэу Истамбыл кIуэ гъуэгум техьат Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ и журналист ГъукIэлI Сусанэ. Адыгэ Республикэм щылажьэ Хасэм и фIыгъэкIэ Сусанэ Истамбыл и мызакъуэу, нэгъуэщI щIыпIэхэми щыIащ. Фи пащхьэ идолъхьэ, абы «Адыгэ псалъэ» газетым папщIэ къытхуитхыжа тхыгъэр.

«Истамбыл Тыркум и къалэ нэхъ инщ икIи ди лъэпкъэгъуу абы дэсхэм я бжыгъэм гъэ къэс хохъуэ. Абы къыхэкIыуи, Адыгэ Хасэ зыкъом щолажьэ. Абыхэм, фэ зэрыфщIэщи, зы хабзэ яIэщ. Гъэмахуэм и пэублэм зэхыхьэ гъэщIэгъуэнхэр зэхашэ, бжьыхьэр къэсыху фестивалхэр, концертхэр, зэхуэсхэр ирагъэкIуэкI. Апхуэдэу Истамбыл и Хасэхэм я нэхъыжьхэм ящыщу Багъларбашы ХасэкIэ зэджэм къызэригъэпэща пшыхьзэхыхьэм сэри срихьэлIащ.

Мы Хасэр 1952 гъэм къызэIуахащ, абы щегъэжьауи адыгэхэм я зэIущIапIэщ. Хасэм къэфакIуэ гупхэр иIэщ, адыгэбзэр щрагъэдж, лъэпкъ шхыныгъуэхэр щапщэфI. Апхуэдэу лъэпкъ щэнхабзэм, хабзэм, бзэм я хъумакIуэу къогъуэгурыкIуэ. Иджыпсту Хасэм къэфакIуэ гупи 4 щагъасэ. Нэхъыжь гупым и цIэр «Маржэщ», абы хэтхэр зи щIалэгъуэкъым, ауэ тхьэмахуэ къэс зэ макIуэ.

- Курыт ныбжьым дынэсами, ди Iэпкълъэпкъыр дгъэлэжьэн папщIэ илъэси 10-м щIигъуауэ «Маржэ» гупыр дызэхэтщ, - жеIэ Щоджэн Iумит. - КIуэ пэтми нэхъыбэ дохъу, я къэфэкIэхэри хэпщIыкIыу йофIакIуэ. ДэркIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ мыпхуэдэ къэфакIуэ гупхэр зэхэшэным, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абыкIэ ди къафэр, ди фащэр нэгъуэщI лъэпкъхэм ядогъэцIыху, апхуэдэуи ахэр ттрамыхын папщIэ IэмалыфIщ.

Щоджэн Iумит Багъларбаши Хасэм и тхьэмадэу щытащ нэхъапэм, иджы Кавказ Хасэхэм я федерацэу Тыркум щыIэм и унафэщIщ. Хасэ тхьэмадэми, нэгъуэщI IэнатIэ зэрыпэрытми щхьэкIэ къэмынэу къафэм къокIуэ, апхуэдэщ «Маржэм» хэт адрей ди лъэпкъэгъухэри.

Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, мы Хасэм и пашэ Мэлгуэш Юксел пшыхьым и пэублэм ансамблым хэту утыку къихьэнущ, иужькIэ къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ захуигъэзэнущ.

- Илъэси 3 хъуауэ «Маржэм» сыкъокIуэ, - къытхуеIуатэ абы къыщыфэ Жьыкъуэ Олджай, - «Маржэм» сыхыхьэн ипэкIэ сыкъэфэфу щытакъым, мыбы щызэзгъэщIауэ аращ. Къафэ закъуэм щхьэкIэкъым дыкъыщIэкIуэр, хабзэм, бзэм, щэнхабзэм, тхыдэм дытелэжьэну, ахэр хъума хъуным и Iэмалхэр къэдгъуэтыну аращ. Зы щIалэрэ зы пщащэрэ сиIэщи, абыхэми мыпхуэдэ ныбжьым сынэсауэ къэфакIуэ сыкъызэрыкIуэр ягъэщIагъуэ. Ауэ сэркIэ нэхъыщхьэр сыкъызыхэкIа лъэпкъым и хъугъуэфIыгъуэхэр схъумэнырщ, ар къыдэкIуэтэей щIэблэм язгъэщIэнырщ.

- Сыт хуэдэ ныбжь унэсами, уадыгэкъэ, мыхэр дэ ди къафэщ, ди щIэблэми дыкъалъагъу, адэ-анэхэр къэфэну Хасэм зэрыкIуэм щапхъэ трах, - къыпещэ «Маржэм» къыщыфэ Мыщэ Ясин. - Сэ нобэ япэу концерт утыку сыкъихьэну аращ, ауэ илъэси 8 хъуауэ «Маржэм» сыхэтщ.

Апхуэдэу езыхэм я щапхъэкIэ сабийхэр япIыну, ягъэсэну я мураду ди лъэпкъэгъухэр Хасэм макIуэ. «Маржэм» къыкIэлъыкIуэу, нэхъ щIалэхэр зыхэт «Мазэнэху» гупыр яIэщ, ныбжьыщIэхэм папщIэ «Махуэ» гупыр зэхашащ, нэхъ цIыкIухэр «Мэшбэвым» къыщофэ.

- Мы гуп псори къызэзыгъэпэщар ди япэ ита хасэ тхьэмадэхэращ, -къыпещэ и псалъэхэм КАФФЕД-м и тхьэмадэ Щоджэн Iумит. - ЯпэщIыкIэ, ансамблым хэтхэр илъэс 17 - 20 зи ныбжьхэрат. Ауэ етIуанэу сабийхэм папщIи зэхэтшэри, къекIуалIэ цIыкIухэр куэд щыхъум, ныбжькIэ зэщхьэщытхауэ, иджы гупищ мэхъу.

КъэфакIуэ гупхэм я закъуэкъым Хасэм щыIэр, атIэ гъунэгъу къалэхэм щыпсэу адыгэхэми я зэхуэсыпIэщ мыр. Псом хуэмыдэу зэхуэсхэм, концертхэм зыкърагъэхьэлIэ. Абы и фIыгъэкIэ, я лъэпкъ щэнхабзэр ялъагъу, адыгэ макъамэр зэхах, анэдэлъхубзэмкIэ затIыж.

- Адыгэхэр икъухьащи, къалэшхуэхэм ущызэIущIэну гугъущ, - жеIэ «Маржэм» къыщыфэ КъуэщIасэ Шахьин. - Хасэм ущызэрылъагъуну щIыпIэ телъыджэщ. Хэкум и хъыбархэри нэхъыбэу щызэхэтхыр мыращ, адэжь щIыналъэм къикIауэ хьэщIэхэр къыщытхуеблагъи щыIэщ, уэ укъызэрыкIуам хуэдэу. Абыхэм ди хъыбар зрагъащIэ, Хэкум щаIуэтэж, дэри ди къуэшхэмрэ ди шыпхъухэмрэ зэманыр тфIэмащIэу дабгъэдэсщ.

- Къуажэхэм дыщыдэсым адыгэ защIэу дызэхэсащ, ауэ къалэхэм дызэрыIэпхъуэрэ зэкIэрыча дыхъуащи, адыгэбзэр абы тIэщIех. Ди бзэмрэ ди хабзэмрэ тхъумэн папщIэ, Iэмал зэриIэкIэ Хасэхэм дыкъокIуэ, - жеIэ Яловэ къалэм дэс щIэныгъэлI Нэгуэр Фэтхьи.

- Хасэхэм къызэрагъэпэща мыпхуэдэ зэхыхьэ зыбжанэм сыщыIащ мыбы сыкъызэрыIэпхъуэрэ, - жеIэ Мейкъуапэ щыщ, иджы Истамбыл щыпсэу Унэрокъуэ Гулэз, - абыхэм адыгэхэр куэду зэрыщызэхуэсыр згъэщIэгъуащ икIи си гуапэ хъуащ. МылъкукIэ, зэфIэкIкIэ яIэ Iэмалым елъытауэ хэти нэхъ ину, хэти нэхъ къызэрыгуэкIыу зэхешэ зэхуэсхэр, ди лъэпкъэгъу артист цIэрыIуэу Истамбыл дэсхэри абыхэм ядоIэпыкъу. Ахэр щыслъагъукIэ, си гур хохъуэ.

КъэфакIуэ гупхэм я мызакъуэу, уэрэджыIакIуэ гупхэри яIэщ Хасэхэм. Сэ сызрихьэлIа концертым утыку къыщихьащ «Си уэрэд» гупыр. Адыгэ макъамэхэм нэмыщI, абыхэм ягъэзэщIащ Кавказ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм я уэрэдхэри. Абы хэтхэм я ныбжьыр зэрыхэкIуэтам емылъытауэ, псалъэхэр зрагъащIэ, тогушхуэри утыкухэми къохьэ.

Гупхэр чэзууэ утыку къохьэри, щхьэж игъэхьэзырар егъэлъагъуэ. Абыхэм ущеплъкIэ, гупсысэ зэмыщхьхэр щхьэм щызэблокI. Адыгэ лъэпкъыр икъухьащ, мы утыкум къихьэ ди лъэпкъэгъухэм я адэшхуэхэм илъэси 160-кIэ узэIэбэкIыжмэ, залымыгъэкIэ я хэку ирагъэбгынащ. Абы лъандэрэ лIакъуэ зыбжанэ къыдэкIуэтеящ, къэралым и зэхэлъыкIэм зихъуэжащ, псэукIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр игъуэтащ. Ауэ а псоми гуащIэмащIэ дэмыхъуу адыгэ лъэпкъым зихъумэжыну иужь итщ. Хамэ щIыпIэм я щэнхабзэр щахъумэну, я хабзэр щызэрахьэну ялъокI.

ЩIэблэр къыдокIуэтей, лIакъуэхэр зэблокI, Хасэхэм я лэжьыгъэр мэкIуатэ, ар лъэпкъым и зэхуэзапIэу, зэпсэлъапIэу, сабий гъэсапIэу къонэж».