Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща академикхэр

ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей академиер къызэрыунэхурэ илъэси 300 ирикъуащ мы гъэм. Академием хэтщ Нобель Альфред и цIэкIэ ягъэува саугъэт лъапIэр зыхуагъэфэща щIэныгъэлI куэд.

ЩIэныгъэмкIэ пащтыхь академием и академик (1907 гъэм щегъэжьауэ), физиолог Павлов Иван щIэныгъэ саугъэтым и япэ урысей лауреат хъуащ. Павловым къызэригъэпэщауэ щытащ физиологхэм я урысей зэгухьэныгъи, РАН-м физиологиемкIэ и институти. 1904 гъэм абы Нобель и саугъэтыр къыхуагъэфэщащ физиологиемрэ медицинэмрэ щилэжьам, цIыхум шхыныр зэригъэткIум теухуауэ къихутахэм папщIэ. Павловым иригъэкIуэкIауэ щыта къэхутэныгъэхэр лъабжьэ хуэхъуащ иджыпсту абы теухуауэ щыIэ щIэныгъэхэм.

1908 гъэм физиологиемрэ медицинэмкIэ Нобель и саугъэтыр къратащ ЩIэныгъэхэмкIэ пащтыхь академием щIыхь зиIэ и щIэныгъэлI, биолог Мечников Илья. Саугъэтыр къыхуагъэфэщащ иммунитетым и фагоцитарнэ теориер къызэригъэунэхуам щхьэкIэ. ЦIыху Iэпкълъэпкъыр инфекцэхэм йозауэ, бактериехэмрэ вирусхэмрэ фагоциткIэ зэджэ клеткэхэм щызыщIашэкIэ. ЩIэныгъэлIым гу лъитащ узыншагъэр хъумэнымкIэ лимфоцитхэм ягъэзащIэ къалэнхэми. Мечниковым и къэхутэныгъэхэр лъабжьэ хуэхъуащ иммунологие щIэныгъэм.

1956 гъэм химием тещIыхьа физикэм и къэхутакIуэхэм ящыщ, Совет Союзым ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и академик Семёнов Николай химиемкIэ Нобель и саугъэтыр къыхуагъэфэщащ. ЩIэныгъэлIым реакцэ зэпыщIахэм я пIалъэр къихутащ, газ щытыкIэ зиIэ пкъахуэхэр зэрызэпыщIар щиджым щыгъуэ. Къэхутэныгъэм кърикIуахэр «Цепные реакции» монографием къыщигъэлъэгъуэжащ. Ар лъабжьэ хуэхъуащ химие кенетикэмрэ химием тещIыхьа физикэмрэ теухуа дунейпсо щIэныгъэм.

ФизикэмкIэ Нобель и саугъэтым и лауреат хъуащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и акедемием и академикхэу Черенков Павел, Франк Илья, Тамм Игорь  сымэ. Хуабжьагъ егъэлея къыщащтам деж пкъахуэ узэдахэр зэрыблэр ягъэунэхуащ щIэныгъэлIхэм. Абы фIащащ «Эффект Вавиова - Черенкова». А къэхъугъэм Черенков япэу гу лъитащ 1934 гъэм, Вавилов Сергей и лабораторэм щылажьэу. Абы къилъэгъуащ узыпхыплъ ткIуаткIуэхэм хуабжьагъыщхуэ яIэу узэда пкъахуэхэм яжьэхэуа нэужь нэху щхъуафэ къызэрызыпхадзыр.

Теориер зи лъабжьэ физикэм и лъабжьэгъэтIылъхэм ящыщщ Ландау Лев. 1962 гъэм ар физикэмкIэ Нобель и саугъэтым и лауреат хъуащ. Математикэм и мардэ хэха къигъэсэбэпкIэрэ, абы гелий ткIуаткIуэр дзакIэхэм тыншу щIыдэкIыфым и жэуапыр къигъуэтащ.

Квантовэ генераторхэр - (лазерхэр е мазерхэр) зэраджам папщIэ 1964 гъэм физикэмкIэ саугъэт лъапIэр къыхуагъэфэщащ 1966 гъэм академик хъуахэу Басов Николайрэ Прохоров Александррэ.  Абыхэм ящIыгъуу саугъэтыр къратащ американ физик Таунс Чарлз. Абыхэм квантовэ электроникэм и лъагъуэр хашащ.

Нобель и саугъэтыр кърата нэужь, Басов Николай къэхутэныгъэхэм пищащ, лазер лIэужьыгъуэ зэхуэмыдэхэм елэжьащ. XXI лIэщIыгъуэм лазерыр къыщосэбэп дэни: медицинэм, электроникэм, нанотехнологием, зэпыщIэныгъэхэм (связь).

Нобель Альфред экономикэмкIэ и саугъэтыр 1975 гъэм къыхуагъэфэщащ совет математик, академик Канторович Леонид. Абы производствэм къыщагъэсэбэп зэрызэхах IэмалыщIэ къигупсысащ. Канторович къигъэлъэгъуа гупсысэхэр иужькIэ къыщагъэсэбэп хъуащ математикэ хьисэпыр и лъабжьэу яIэ Iэмалхэмрэ беягъэхэмрэ зэрагъэзэхуэным зэрелэжь щIыкIэм. Нобэ ар я тегъэщIапIэщ физикэм, механикэм, энергетикэм, биологием, химием, апхуэдэуи зыхэщIыкI IэрыщI къыщагупсыскIэ.

Физик, водород лагъымыр (бомба) къэзыгупсысахэм ящыщ Сахаров Андрей мамырыгъэм и мардэхэм зэрителъхьэм, къулыкъум хьэгъэщагъэ щызехьэным ерыщу зэрыпэщIэтам папщIэ 1975 гъэм Нобель и саугъэтыр къыхуагъэфэщащ. 1970 гъэм Сахаровыр яхэтащ ЦIыхум и хуитыныгъэмкIэ Москва и комитетыр къызэзыгъэпэщахэм. ЩIэныгъэлIыр пэщIэтащ цIыхум и судыр укIкIэ ящIэным, щхьэхуитыныгъэ къэзыгъэлъагъуэхэр, зи Iуэху еплъыкIэ жызыIэхэр езыхэм я арэзыныгъэ хэмылъу психиатрие клиникэхэм щIагъэгъуэлъхьэным, щIэбэнащ политикэ IуэхукIэ ягъэтIысахэм, Iэпхъуэну хуейхэм я хуитыныгъэм.

1978 гъэм температурэ лъахъшэхэм теухуауэ къихутахэм папщIэ физикэмкIэ Нобель и саугъэтыр къратащ совет академик Капицэ Пётр. Абы и къэхутэныгъэ гъэщIэгъуэнхэм ящыщщ газыр зэхуэшэнымкIэ IэмалыщIэр. А къэхутэныгъэр къэсэбэпащ азотыр, кислородыр зыIэрыгъэхьэнымкIэ.

2000 гъэм академик Алфёров Жорес физикэмкIэ Нобель и саугъэтым и лауреат хъуащ, нэмыцэ щIэныгъэлI Кремер Герберт щIыгъуу. Саугъэтыр къыхуагъэфэщащ хъыбарыр псынщIэу ялъэгъэIэсынымрэ оптоэлектроникэмрэ къыщысэбэп гетероструктурэ лIэужьыгъуэщIэ зэрызэрагъэпэщам папщIэ. Къэпщытэныгъэм и сэбэпкIэ къежьащ лазер диодхэр. ЩIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэр къыщосэбэп спутник телевиденэм.

2003 гъэм Нобель и саугъэтыр физикэмкIэ иратащ Урысей академикхэу Гинзбург Виталийрэ Абрикосов Алексейрэ. Абыхэм ящIыгъуу саугъэтыр хуагъэфэщащ британ-американ физик Леггет Энтони.

Зыгъэхьэзырар ГУГЪУЭТ Заремэщ.