ДяпэкIэ дунейм къытехьэну я щIэблэр тутыным пэIэщIэ ящIын мурадкIэ, Новэ Зеландие къэралым хабзэщIэ къыдигъэкIащ. 2009 гъэм щIышылэм и 1-м иужькIэ къалъхуахэм псэуху тутын къащэхуну хуитыныгъэ яIэнукъым.
2023 гъэм къару зыгъуэтыну мы хабзэр дуней псом япэу къыщащтэ апхуэдэ унафэщ, дяпэкIэ къэхъуну щIэблэр тутыным щыхъумэным хуэгъэпсауэ.
«ЦIыху мин бжыгъэхэр нэхъыбэрэ псэунущ, я узыншагъэри нэхъыфIу щытынущ мы хабзэм и фIыгъэкIэ. Узыншагъэр хъумэнымкIэ министерствэм лейуэ доллар меларди 5-м нэс къыIэрыхьэнущ, сыту жыпIэмэ, тутыныр щхьэусыгъуэ зыхуэхъу узхэр зыпкърытхэр дохутырхэм ягъэхъужын хуей хъунукъым. Абыхэм яхеубыдэ инфарктхэр, инсультхэр, лышхым и лIэужьыгъуэхэр», - щыжиIащ хабзэр щыпхагъэкIа утыкум Новэ Зеландием узыншагъэр хъумэнымкIэ и министрым и къуэдзэ Верралл Айшэ.
ХабзэщIэр щIэдзапIэ хуохъу Новэ Зеландием щыщхэм тутыныр хыфIрагъэдзэжыпэн папщIэ, ирахьэжьэ жэрдэмышхуэм. Я плъапIэр – 2025 гъэм ирихьэлIэу къэралым тутын ефэныр щыгъэкIуэдыжыпэнырщ.
КъищынэмыщIауэ, хабзэм ипкъ иткIэ, Новэ Зеландием тутын щащэ тыкуэнхэр пщIы бжыгъэкIэ щагъэмэщIэнущ, тутыным халъхьэ никотиным и куэдагъми кIэрагъэхунущ. 2023 гъэр и кIэм нэсыху тутын щащэ тыкун 600 фIэкIа къагъэнэнукъым.
Дызэрыт зэманым Новэ Зеландием тутын щофэ цIыхубэм я процент I3-р. Ар тхукIэ нэхъ мащIэщ илъэси I0 ипэкIэ Iуэхур зыIутам нэхърэ. ЗэрыжаIэмкIэ, тутынафэ нэхъыбэ къахокI маори лъэпкъым щыщхэмрэ Хы Щэхум и хытIыгухэм щыпсэу, хэхъуэшхуэ зимыIэхэмрэ.
2004 лъандэрэ Бутан пащтыхьыгъуэм тутын ефэныр хабзэкIэ щыпаубыдащ. Тутын ефэу къаубыдам тезыру еврэуI75-м нэс (сом мин I2 хуэдиз) ирагъэт. Тутыныр нэгъуэщI къэралхэм къипшынуи ухуиткъым.
Урысейм тутын ефэныр хабзэ щызыщIауэ тхыдэм къыхэщыр Пётр Езанэрщ. I697 гъэм мазаем и II-м императорым унафэ къыдигъэкIауэ щытащ тутыныр хуиту Урысейм и ефапIэ псоми щащэну. Абы ипэкIэ мэкъумэшыщIэхэри IэщIагъэлIхэри тутын ефэну хуитакъым. Грозный Иван и лъэхъэнэм Индием кIуэ инджылыз хызекIуэхэрт япэу Урысейм тутын къэзышар. Абы къыкIэлъыкIуэ пащтыхь Михаил и зэманым тутыным «шейтIан щхъухь» фIащат, чыристану зыкъэзылъытэжым тутын Iугъуэ къыжьэдихыныр яфIэнапэтехыу. Пащтыхь Алексей Михаил и къуэм тутын ефэхэм я пэгъуанэхэр хухатхъэну, щIопщкIэ яубэрэжьыну, щIыналъэм ирашыну унафэ ищIу щытащ.
И адэмрэ и адэшхуэмрэ узыншагъэм и бий тутыныр IуагъэкIуэта щхьэкIэ, Пётр Езанэм абыкIэ сату Iуэху зэтриублэну мурад ищIащ. XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм пащтыхь сэрейм тутыным нэхъ щабэу щыхущытын щIадзэ. Тутын ефэн щIэзыдзар Пётр и къуэш Фёдорщ. Езы Пётри нэмыцэ щIыналъэм щыIэху, ирагъэсащ тутыным. Европэм кIуэн ипэкIэ, Пётр хамэ къэрал сатуущIэхэр тутын щэным къыпигъэхури, Богданов Мартын и закъуэ хуит ищIащ тутын ищэну. АрщхьэкIэ Европэм щыIэху щIыхуэ къытехуати, инджылыз маркиз Кармартеныр Урысейм тутын щищэну хуит ищIащ. Илъэс къэс маркизым тутын зэрылъ кIадэ мини I0 Урысейм къришэну хуитт, дэтхэнэ зыми «шейтIан щхъухьу» килограмм 228-рэ илъу. Инджылыз сатуущIым хэхъуэшхуэ игъуэтыху, урыс IэщIагъэлIхэмрэ мэкъумэшыщIэхэмрэ я узыншагъэр къутащ. АпщIондэху Европэм щыIа езы Пётр Урысейм къэкIуэжри, тутын щрамыф «къэрал кIуэцIрыхуар» европей щэнхабзэм лъэщIигъэхьэжын мурадкIэ тутын ефэныр модэ ищIащ. Езыри ефэрт, и гъусэхэми тутын емыфэу яхуидэртэкъым.
Пётр Езанэм и тутын хъыбарым адыгэхэри гъэщIэгъуэну къыхоувэ.
«Пётр Езанэм псоми тутын зэраIурилъхьар» тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым зэрыжиIэмкIэ: «Тутын шыхьарэ махоркэрэ къыщыщIагъэкI япэ заводыр Ахтыркэ къалэм I7I6 гъэм щаухуащ. Дестынэ 50-м хасэ американ жылэм гъэ къэс тутыну тонни 115-рэ къытрахыжырт. Фабрикэм ирапхауэ лажьэрт мэкъумэшыщIэ унагъуэу 550-рэ. Шэрджэс Хэкум къраш щIалэ цIыкIухэр ягъасэу щытащ ди цIыхухэр тутын щIыкIэ ирагъэсэну Голландием къраша IэщIагъэлIхэм».
Ауэрэ тутыным къэралыр зэщIищтащ. Уеблэмэ Екатеринэ Щэджащэр Урысейм япэу тутын зыщыIурызылъхьа цIыхубзу къыщIокI. Тутын ефэу икIи епэму щыта Павел Езанэм и щхьэ куцIыр I80I гъэм гъатхэпэм и II - I2 жэщым зэрыкIуэцIраудари тутынылъэщ.
Адыгэхэм я деж зыкъэдгъэзэжмэ, хабзэ щыIащ тутын ефэу зыдалъэгъуар къуажэм къыдахуу. Нобэми нэхъыжьым и пащхьэ тутын ущефэныр емыкIущ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, школым щIэс хъыджэбз цIыкIухэм «электрон сигарет» жыхуаIэхэри абыхэм нэхърэ нэхъ гуащIэхэри зэрахьэу хъыбар зэхыдох. «Ар зэманым и нэщэнэщ» жызыIэфын адэ е анэ Къэбэрдей-Балъкъэрым исынкIи зэрыхъунур фIэщ щIыгъуейщ.
