«Сыт хуэдиз фIыщIэ хуэтщIын хуей дэ япэу фэрэкI зыхэзылъхьэну тегушхуауэ щыта адыгэ бзылъхугъэм! Сыт хуэдиз сабий ажалым и Iэ щIыIэм къыIэщIиха абы и Iэмалым! Дуней псом абы хуищIа Iуэхутхьэбзэм хуэфэщэн зы ордени щыIэкъым!» Франджы усакIуэ, тхакIуэ, гупсысакIуэ Гельвеций Клод итхауэ щыта мы псалъэхэр тетщ Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм щыщ Хьэбэз къуажэм дэт зы фэеплъым. Ар дуней псом япэ дыдэу фэрэкI узым щытекIуауэ щыта адыгэ бзылъхугъэм ейщ!
ФэрэкI узым япэ дыдэу адыгэхэм Iэмал къызэрыхуагъуэтам и хъыбарыр иIуэтэ-жащ Мотре де ла Абри. Франджыр швед пащтыхь Карл XII и тIасхъэщIэхыу щытащ. 1711 гъэм ар Кавказым къэкIуащ. «Адыгэхэм егъэлеяуэ теплъэ дахэ зэраIэр слъагъурт, бгылъэ щIыпIэхэм нэхъри сикIуэтэху. ГъэщIэгъуэн сщыхъуащ фэрэкIым лъэужь къызытрина абыхэм зэрахэмытыр. ИтIанэ сыщIэупщIащ, а узыфэ зэрыцIалэм Iэмал гуэр къыхуамыгъэсэбэпу пIэрэ жысIэри… Сызыпамыгъаплъэуи, я щэхумкIэ къыздэгуэшахэщ. Узым щахъумэнур узым кърагъэцIалэрт, фэрэкIым къищI шыныр ар къызыпкърымыхьам и лъым хагъэлъадэрт, мастэ хаIуурэ.
Мыгувэу Iэмал сихуащ адыгэхэм фэрэкIыр зэрызыхалъхьэм къуажэ гуэрым си нэкIэ сыщыкIэлъыплъыну. ДыгъуэгурыкIуэу, сэ зэхэсхащ дызыблэкI зы къуажэм деж илъэси 4 - 5 зи ныбжь хъыджэбз цIыкIур фэрэкI узым къызэрырагъэцIэлэнур. ЯпэщIыкIэ ар ирагъэфащ зэхэгъэва гуэр. ФохьэкIуэ (медуница) гъэгъуар и лъабжьэр и гъусэу ягъавэрт, фо хэлъу. Хъыджэбз цIыкIур бгъэдахьащ илъэсищ зи ныбжь, фэрэкI къызэуалIэу, зи щIыфэр шын къищIу щIидза щIалэ цIыкIум. Зы фызыжь гуэрым мастищ зэкIэрыщIауэ къищтэри, япэу сабийм и дзажэналъэ зэхуакум, етIуанэу и бгъэ сэмэгум, ещанэу и бынжэм, еплIанэу и Iэгу ижьым, етхуанэуи и лъэгу сэмэгум хиIуащ. Лъы къижын щIидза нэужь, сымаджэм и фэрэкIым къыхиха шыным ар къригъэцIэлащ. ИужькIэ, уIэгъэхэм андзышым (коровяк) и тхьэмпэ гъущэхэр трилъхьащ, щынэ къалъхуагъащIэм и фэ цIыкIуитI и щхьэм трипхэри. Псори зэфIэкIа нэужь, ар и анэм шхыIэн хуабэм кIуэцIишыхьащ. Хъыджэбз цIыкIур хуабэу яIыгъын хуейт, бжэнышэрэ псыкIэ гъэва губгъуэпхъ (тмин) хьэнтхъупс ирагъафэу, фохьэкIуэм (медуница), лъабжьэIэфIым (солодка), андзышым (коровяк) къыщIэгъэвыкIа псы ирагъафэу».
Зи цIыкIухэм я дахагъэмрэ узыншагъэмрэ тегузэвыхь адыгэхэм я бынхэр фэрэкIым кърагъэцIалэрт нэгъуэщI щIыкIэуи: узым шын къимыщI щIыкIэ, сымаджэ хъуам бгъэдагъэгъуалъхьэрт сабий узыншэр. Абы щыгъуэми фохьэкIуэм лъабжьэIэфIым, андзышым къыщIэгъэвыкIа псы щIыIэм куэду ирагъафэрт.
ФэрэкI зыпкърыта сабийр хъужа нэужь, унагъуэм хьэлIамэ ягъавэрти, гъунэгъухэм хурахьэкIырт. Абы къикIырт ягъэ емыкIыу я сабийм узыр зэрыпкърыкIар, узыншэ зэрыхъужар.
ФэрэкI узым зэрыпэщIэт Iэмалыр адыгэхэм къагупсыса нэужь, зэман кIыхь дэкIыжащ дунейм нэгъуэщI зы щIыпIи абы Iэмал щыхуамыгъуэту. XX лIэщIыгъуэрщ абы щытекIуар.
Мотре де ла Абри адыгэ бзылъхугъэр фэрэкIым зэрыпэщIэува Iэмалым теухуауэ итхыжахэр иджа нэужь, инджылыз дохутыр Дженнер Эдвард адыгэхэм я IэзэкIэм къытрищIыкIри, щIэрыщIэу къигупсысащ фэрэкIым зэрыпэщIэт Iэмал. Дженнер и Iэмалыр къыщыунэхуар 1796 гъэрщ. Апхуэдэу, адыгэ бзылъхугъэм и губзыгъагъымрэ и зэфIэкIымрэ дунейр уз зэрыцIалэм къригъэлащ.
Дыгъэгъазэм и 9-р фэрэкI узыр IэщIыб щащIа махуэу 1979 гъэм къалъытащ. 20-нэ лIэщIыгъуэ къудейм къриубыдэу цIыхупсэ мелуан 300 Iузыха узыфэ бзаджэм текIуащ дунейр, узым къицIэлэну зыхуагъэфащэхэр езыр-езыру кърагъэцIалэурэ (кольцевая вакцина).
Хэхэс адыгэхэм я IуэрыIуатэм къыхахыжауэ щыIэщ фэрэкI узыфэм и гъыбзэ. Ар фэрэкIыр къызэуэлIа пщыкъуэр зезыхьэжа бзылъхугъэм иусауэ щытащ. Гъыбзэр жаIэу зэхэпхынущ адыгэ уэрэдыжьхэр зыгъэзащIэ «Джэрпэджэж» гупым.
