Зауэм и щIопщ

Джылахъстэнейм хыхьэ ХьэпцIей къуажэм щыщ ГъукIэпщ Рае сыхуэзэу сыбгъэдэса иужь, и адыгэбзэ дахэмрэ и Iумахуагъымрэ сатхьэкъуат.

Нанэ Рае ящыщщ зи сабиигъуэр зауэм хиубыдахэм.

- Зауэм и щIопщ зытехуахэм сэри сащыщщ, - абыкIэ Рае къригъэжьащ къехьэлъэкIыу къыпщыхъу псалъэмакъыр. - Си ныбжьыр илъэс 80-м щхьэдэхащ, куэд си нэгу щIэкIащ, ауэ си гукъеуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ си адэм и кIуэдыкIар зэрызмыщIэр. Си адэ Щокъал Былу къуажэм пщIэрэ щхьэрэ иIэу, унагъуэ дахэу дэсат.

1941 гъэм, ди къэралым нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр къыщытеуам, Былу колхозым хэту лажьэрт. Унагъуэ дахэ иухуауэ бынищ иIэт, еплIанэр дунейм къытехьэн хуейуэ ежьэрт.

Сабий еплIанэр, щIалэ цIыкIур, дунейм къызэрытехьэрэ махуибл щрикъум, повесткэ къыхуахьри дашауэ щытащ. Абы щIыгъуащ я къуажэгъухэу Берычэт Хьэжымырзэ, Абазэ Сыхь, Щоджэн Индэрбий сымэ. Абыхэм ящыщу псэууэ къэзыгъэзэжар Индэрбий и закъуэщ.

Бынунэр къызэхинэу зауэ мафIэ хыхьэ лIыр зэ къызэплъэкIыжщ, и къуэш закъуэм зыхуигъазэри: «Мыхьэмэт, сыздэкIуэм къыщыспэплъэр зыми ищIэркъым. Къэзмыгъэзэжмэ, си щхьэгъусэмрэ си быниплIымрэ уи анэмэтщ. ЯмыIэIамэ, къапэIэбэ, хамэм йомыгъэлъэIу», - къыжриIат.

А лъэхъэнэм Мыхьэмэт къишагъащIэт, иджыри бын игъуэтатэкъым. Шы нэхъыжьыр зэрыдашрэ куэд дэмыкIыу, Мыхьэмэти повесткэ къыхуэкIуэри, ежьащ. Арати, абы и щхьэгъусэри и къуэшым и бынунэри я закъуэ дыдэу утыкум къинат. НысащIэр тIэкIурэ дэсри, лэгъунэ нэщIым щIэмысыфу и дыщ кIуэжащ.

Былу и щхьэгъусэ КIулалэ (Дзэгъащтэхэ япхъущ) бын еплIанэ зэригъуэтам къарууншэ ищIами, псори езым къызэрыщыгугъыр илъагъурти, и бгыр щIикъузэри… Нэхъ къэжэпхъахэр зыдигъэIэпыкъуурэ зэман хьэлъэм пэщIэуващ, езым хуэдэ куэдым хуэдэу, щымэжэлIаи щIыIэм щигъэгузэваи къыхуихуащ.

- ЗауэфI щыIэкъым,- жеIэ Рае и гукъэкIыжхэм кърагъэкIуа нэпсхэр тригъэсабырэну хэту. - Сысабийуэ ирихьэлIами, сэ слъэгъуа зауэр нэпскIэ, лъыпскIэ, мэжэщIалIагъэкIэ, ныбаджагъэкIэ, тхьэмыщкIагъэкIэ гъэнщIат. Нэмыцэхэр къуажэм дэсыхункIэ ди фэм ираха къудейм фIэкIа дымылъэгъуами ирикъунт. СытIысу сытэджыху апхуэдэ дяпэкIэ къэмыхъужыну Тхьэм солъэIу, - жеIэ нанэм.

Рае и адэр Тэрч къалэ военкоматым деж Iуашри, КъалэкIыхь яшауэ щытащ. Абы щыIэу и щхьэгъусэм къыхуиIуэхуат, кIуэуэ илъагъужыну. Бзылъхугъэр темыпыIэу, пIащIэу гъуэмылэ гуэрхэр зэригъэпэщщ, сабийхэр гъунэгъум къыхуигъанэри, ежьащ. И насыпти, и закъуэтэкъым, абы гъусэ къыхуэхъуат зи щхьэгъусэ а станцым тес цIыхубз зыбжанэ. Май къалэм нэс лъэсу кIуауэ, гум ису урысылI гуэр къахуэзэри, я Iуэху зытетыр щыжраIэм, фIэгуэныхь хъуагъэнщ, а лъэныкъуэмкIэ кIуэти, здэкIуэм нэс нигъэсащ. ЗдэкIуам хъумакIуэр къапежьэри, сыхьэт ныкъуэ хуэдиз ипэ лIы 50-м нэблагъэ станцым зэрытрашар къажриIащ. Бзылъхугъэхэм я щхьэгъусэхэр абыхэм яхэту къыщIэкIащ. Сыт ящIэнт? Яхьа гъуэмылэр хъумакIуэм иратри, щхьэж и щхьэ игъеижу къыIуагъэзыкIыжащ.

Зэман дэкIри, Былу и письмо унагъуэм къаIэрыхьащ. Абы зэритымкIэ, ар Тэн (Дон) деж щекIуэкI зауэм хэтт. Абы яужь Щокъалыр хъыбарыншэу кIуэдащ. Зауэр екIуэкIыхуи ар иуха нэужьи абы и унагъуэр хъыбар кIапэ куэдрэ ежьащ. Иужьым, КIулалэ къуажэ Советым ираджэри, и щхьэгъусэм и хъыбар зэрыщымыIэр къыжраIащ, абы и къуэш (КIулалэ и пщыкъуэ) Мыхьэмэт зэраукIам и щыхьэт тхылъыр къыIэщIалъхьащ. Мыхьэмэт и щхьэгъусэ цIыкIур кърагъэшэжри, хьэдагъэ ящIащ, зэрахузэфIэкIкIи хьэдэIус тIэкIуи хуагуэшащ. Абы яужь илъэс дэкIыжауэ, Мыхьэмэт зэрыпсэур къыжриIэу и шыпхъу Быцэ къыхуотхэ. Ар Берлин дэст, и дэфтэрхэр хьэзыр хъумэ, къэкIуэжыну ежьэу. Шэч хэмылъу, ар унагъуэм дежкIэ гуфIэгъуэшхуэт. Ауэ иджыри илъэситIкIэ Мыхьэмэт къэкIуэжыфакъым.

Мыхьэмэт и Iуэхур къызэрекIуэкIари гъэщIэгъуэнщ. 1945 гъэм, Берлин нэса советыдзэм хэту, мэз лъапэ гуэрым деж щыту топышэ къауэри, Мыхьэмэт нэгъуэщI лIитI и гъусэу, топышэм къриуда кумбым иридзащ, я гущIыIум щIы трикIутэжу. Абыхэм гу къылъамытэу дзэр адэкIэ кIуатэри, тхьэмыщкIагъэ къызыщыщIа лIищыр гурыму мащэм къинауэ нэмыцэ гуп къарихьэлIэри, яфIэгуэныхь хъуагъэнщ, къыщIатIыкIыжри я гугъуи къамыщIу ежьэжат. Куэд дэмыкIыу аргуэру нэмыцэ гуп къарихьэлIэри, абыхэм гъэр ящIащ, нэмыцэIуэм ирадзащ. Мухьэмэт а хьэпсым щилъэгъуа тхьэмыщкIагъэмрэ гугъуехьымрэ я хъыбар куэд Рае ещIэж.

Сытми, Мыхьэмэт унэм къетIысылIэжа иужькIэ, и щхьэгъусэ цIыкIури къишэжри, бынитI зэдагъуэтыжащ.

Рае и гугъэкIыжхэм къытригъэзэжурэ фIыщIэ щыхуещI и адэ къуэшым и щхьэгъусэ Хужь (Къарэжьхэ япхъущ). Абы сыт хуэдэ гугъуехьри къадигуэшу, я анэ етIуанэ хуэдэу къазэрыщхьэщытари къыхегъэщ. А зэщхьэгъусэхэм быныфI, бын гъэса къащIэнами къытхутепсэлъыхьащ нанэ Iумахуэр.

Зауэ нэужь илъэсхэм къэралыр, жылэр зэфIэзыгъэувэжахэм яхэтащ Раерэ абы и анэкъилъхухэмрэ. Къуажэдэсхэр щыгъуазэщ абыхэм колхозым къарууэ халъхьар зихуэдизым.

ГъукIэпщ Рае нобэ зыдэс жьантIэр зыгъэбжьыфIэ нэхъыжьыфIщ. Ар унагъуэм, хьэблэм, къуажэм пщIэшхуэ щызиIэ нанэ Iумахуэщ.

ГъащIэ щыхъукIэ, цIыхум и нэгу куэд щIокI, ауэ зи ныбжь хэкIуэта цIыхум и гум къинэр къызэрымыкIуэу зыщыгуфIыкIа е и гум хыхьэу зыгъэгумэщIа гуэрщ. Рае щыпсалъэкIэ сыт щыгъуи и гущIыIу къыфIэкIуэр хъыбарыншэу кIуэда я адэм и Iуэхурщ. Абы и хъыбар и бынхэмрэ абыхэм къатепщIыкIыжа цIыкIухэмрэ яжриIэ зэпытщ. Хэт ищIэрэ?..

Зауэм и кIэр хьэдагъэщ, жаIэ. А хьэдагъэр илъэс дапщэкIэ екIуэкIми зыщIэр абы зи благъэ-Iыхьлы хэкIуэдахэрщ…