БахъэрызекIуэм и къэунэхукIэ

БахъэкIэ лажьэ кхъухь япэ дыдэу дунейм къытезыгъэхьауэ къалъытэр Франджым XVIII лIэщIыгъуэм щыпсэуа маркиз, топыдзэм и офицер, инженер IэщIагъэм езыр-езыру зыхуезыгъэсэжа Клод Франсуа Дороте де Жоффруа д'Аббэщ.

         1783 гъэм бадзэуэгъуэм и 15-м, а лIым и жэрдэмкIэ, Лион къалэм пэгъунэгъуу щежэх Соне псым траутIыпщхьат дунейм щыяпэ бахъэрызекIуэ кхъухьыр, нэхъ тэмэму къыжыпIэмэ, пироскафыр (алыджыбзэщ, «пир» - мафIэ, «скафос» - кхъухь).

Тонни 182-рэ зи хьэлъагъ кхъуафэр и пIэ изыгъэкIын хуейуэ IэщIагъэлIым къыхуигупсысар цилиндр закъуэ фIэкIа зыпкърымылъ, захуабзэу лъэгум траукъуэдия, бахъэкIэ лажьэ Iэмэпсымэ «уэндэгъурт». Зэрызэхэгъэувам и гугъу тщIымэ, пхъэкIэ зэщIэIулIа механизму зызыгъэкIэрахъуэм къэзыгъэзэж щIыкIэу кърихуэкI пкъыгъуэм (поршень) кхъухьым и бгъуитIымкIи щыкIэрыгъэбыдыхьа шэрхъышхуитIыр щхьэл щIыкIэу ирихужьэрти, абыхэм я хьэнцэхэмкIэ псыр щIрагъэтхъурт.

Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэжымкIэ, кхъуафэр псым и жапIэм пэщIагъэувэу щрахужьэм, кърикIуэнур зыфIэгъэщIэгъуэн куэд къызэхуэсат. АрщхьэкIэ, метр 365-рэ фIэкIа зымыкIуа кхъуафэм псыIум зыкIэригъэзэгъэжын хуей хъуащ - бахъэрылажьэ Iэмэпсымэу къезыхуэкIым езы кхъухьыр, къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу, зэпкъриудыныщIати.

Ар зигу щIыхьа маркизым и къэпщытэныгъэхэм адэкIэ пищэжыфатэкъым, Iэмэпсымэ телъыджэу къигупсысар зэрыригъэфIэкIуэн мылъкурэ ахъшэрэ къэралым и унафэщIхэми хьэрычэтыщIэхэми (буржуа) къызэрырамытам къыхэкIыу.

КIэлъыкIуэ илъэсхэм къызэрекIуэкIар аращи, Америкэм щыщ Фултон Роберт «Клермонт» зыфIища и бахъэрызекIуэр 1807 гъэм дунейм къытригъэхьащ. Псыр зэрыщIитхъуу абы иригъэувауэ щытар хьэжыгъэ щахьэж щхьэлхэм къыщагъэсэбэп шэрхъхэм хуэдэт. ГъэщIэгъуэныр аращи, Iугъуэ фIыцIэр, увыIэгъуэ имыIэу, къызыкIуэцIиху и кхъуафэ «шынагъуэм» нэгъуэщI зыри хуитIысхьэн щамыдэм, езыр щхьэзакъуэ шууэ «ишасэри», псым и кIыхьагъкIэ щыдэрсей-щерсыхыжу зыкъыщигъэлъэгъуауэ щытащ.

АтIэми, бахъэрызекIуэ кхъухь лIэужьыгъуэ къызэрыунэхуам щыхьэт техъуа махуэу тхыдэм хагъэхьар Фултон Роберт и IэдакъэщIэкIыр дэфтэрхэм щратха 1809 гъэм мазаем и 11-рщ. 

Урысейр къэтщтэнщи, бахъэрызекIуэ кхъуафэ япэ дыдэу щаухуауэ къалъытэр 1815 гъэращ, Санкт-Петербург дэт лъэщапIэ (завод) нэхъ ин дыдэхэм ящыщу Берд Карл и IэмыщIэ илъым «Елизаветэ» зыфIища и кхъухьыр щызэфIигъэува иужькIэщ. Кхъуафэ «телъыджэр» Нева псым траутIыпщхьэу, километр бжыгъэ къыщрагъэкIухьа иужькIэщ, Кронштадт къалэ цIыкIум нэс кIуэ хъууэ щытрагъэпсыхьар. А Iуэхум теухуа и тхыгъэ «Сын Отечества» журналым къытрыригъэдзат хыдзэлI пашэ, офицер, иужькIэ адмирал хъужа Рикорд Пётр. «БахъэрызекIуэ» («пароход») псалъэр ди къэралым япэ дыдэу къыщызыгъэсэбэпари аращ.                      

 ХЬЭТЫКЪУЭ ЩауапцIэ.