Кремль

         Москва и Кремлыр Европэм и быдапIэ нэхъыщхьэщ икIи архитектурэ ухуэныгъэ цIэрыIуэщ. Ар къалэм и курыкупсэм итщ, Москва псыежэхым и Iуфэм. Абы и блын, чэщанэ лъагэхэр, члисэ дыщафэхэр, уардэунэхэр Москва псыежэхым къыщхьэщытщ. Кремлхэр къалэ куэдым щыIэщ, ауэ тхыдэ-художественнэ, жылагъуэ-политикэ, музей  центр хъуар Москва щаухуам и закъуэщ.

Москва щаухуа ут нэхъыжьхэм, къэралым и ухуэныгъэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ Кремлыр. Урысейм и къэрал унафэщIхэм я хэщIапIэщ ар ноби. УФ-м и Президентым и хэщIапIэ нэхъыщхьэр 1990 гъэм хагъэхьащ ЮНЕСКО-м и дунейпсо щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэм. Европэм и быдапIэ нэхъ ин дыдэу къалъытэ Москва и Кремлым и закъуэщ хьэрфышхуэкIэ ятхыр.

Тхыдэм къыхэнэжакъым Москва и Кремлыр щаухуа гъэм и пэжыпIэр. Хэти XII лIэщIыгъуэм Долгорукий Юрий и деж къыщежьа Iуэхуу къалъытэ. Хэти Донской Дмитрий и зэманым хуахь, 1368 гъэ лъандэрэ Москва Кремлым игъэдахэу щытауэ жаIэу. Абы и блынхэр апхуэдизкIэ зэманым кхъахэ ищIати, хамэ къэрал къикIахэм ар пхъэм къыхэщIыкIауэ къащыхъурт.

Иван III и пщIантIэм щылажьэ IэпщIэлъапщIэ Фиораванти Аристотель егупсысащ быдапIэр зыми къимызэуфын, абы гъунэгъу зыкъыхуащIыну зыми кърамыкун папщIэ зэрыдращIеинум. Москва Кремлым и ухуакIуэхэм я гугъу щащIкIэ, Фиораванти Аристотель и цIэр къыхагъэщыркъым, ауэ, тхыдэдж куэдым къалъытэ 1470 гъэм яухуа иджырей Кремлыр а итальян IэпщIэлъапщIэм и лэжьыгъэу.

Урысейм зы быдапIи щаухуатэкъым, Кремлым хуэдэу. Абы и Iэгъуэблагъэм лIэщIыгъуэ зыбжанэ хъуауэ щыIэ члисэ, нэгъуэщI ухуэныгъэхэр, Москва псыежэхым пэмыжыжьэу щыIэхэри къызэщIиубыдэу, псори ирахат. Фиораванти дунейм ехыжа нэужь, абы и лэжьыгъэхэм пащащ нэгъуэщI архитекторхэм. Итальянхэрщ 1505 гъэм Потешнэ соборри зыухуар. Абы XIII-XVIII лIэщIыгъуэхэм тетыгъуэр зыIыгъа пащтыхьхэмрэ пащтыхь гуащэхэмрэ щыщIалъхьэжащ. Iэщэ палатэмрэ Налкъутналмэс фондымрэ Кремлым и адрей лъэныкъуэмкIэ, Боровицкэ куэбжэмкIэ, щыIэщ.

Тайницкэ, Водовзводнэ, Благовещенскэ чэщанэхэр Фрязинщ зыухуар. Иужьрей чэщаниплIыр – Петровскэ, цIэ зимыIэ Япэ, ЕтIуанэ, Пащтыхь чэщанэхэр зыухуахэм я цIэхэр нобэр къыздэсым ящIэркъым. Иужьрей быдапIэхэр и кIэм нагъэсащ Иван III  и къуэ Василий III и тетыгъуэм.

Кремлым ущIохьэ 1516 гъэм яухуа Кутафье чэщанэмкIэ. НэхъапэIуэкIэ абдеж курыт лIэщIыгъуэм и къалэ щыIащ, уэрам зэвхэр, члисэхэр, уардэунэхэр щыкуэду. Абы и кIапэлъапэу къызэтенар XVII лIэщIыгъуэм и Потешнэ уардэунэрщ, реставраторхэм дызэрыт лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм зэрагъэпэщыжар. Кремлым и ипщэ блыныр Москва псыежэхымкIэ гъэзащ, ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ - Ут Плъыжьыр, къуэкIыпIэ ищхъэрэмкIэ - Александровскэ хадэр щыIэщ. XIV лIэщIыгъуэм абы  соборхэмрэ къулъшырыфхэмрэ щаухуэну хунэсат. Кремлым чэщанэ 20 итщ.

Москва и Кремлым и тхыдэм уриплъэжмэ, Совет властым и зэманырщ ар нэхъыбэу щызэхакъутар. XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм абы ухуэныгъэ 54-рэ итащ. Абы и ныкъуэрщ хъума хъуар. Къэбгъэлъагъуэмэ, Лениным и унафэкIэ, 1918 гъэм Александр II, нэгъуэщI пащтыхьхэм я фэеплъхэр Iуахащ. 1922 гъэм Москва и Кремлым дыжьын, дыщэ, мывэ лъапIэ куэд ирашащ. 30 гъэхэм абы щаухуа къулъшырыфхэр Iуахащ. 1941-1942 гъэхэм Кремлым нэмыцэ кхъухьлъатэ лагъыми 167-рэ къытехуащ, арщхьэкIэ къэнэкIафIэу къызэтенащ. 1955 Кремлыр музей папщIэу къызэIуахыжащ.

         Кремль утым и ухуэныгъэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэр  Блаженнэ Василий и цIэр зезыхьэ члисэрщ, абы и купол зэмыфэгъухэр 10 мэхъу, дыщэ жорхэр къащхьэщыту. Москва и члисэ нэхъ ин дыдэр – Константинополь илъэс 1000 щрикъум ирихьэлIэу, 1330 гъэм, яухуа Спасо-Преображенский собор жыхуаIэрщ. Абы Москва и пащтыхьхэмрэ пащтыхь гуащэхэмрэ щыщIалъхьэжу щытащ. Кремль блыным гуащIыхьащ Ленин Владимир и мавзолейр. Ут Плъыжьым и Iэгъуэблагъэр, члисэ щхъуэкIэплъыкIэхэмрэ уардэунэхэмрэ, Кремлым и блын уардэхэр щIэх ящыгъупщэжыркъым Москва а дахагъэ псор щызылъэгъуахэм.

ТЕКIУЖЬ Заретэ.