Зэрыщытам хуэдэ дыдэу

Абы и пщIэр зэфIоувэж

Хэт зэхэзымыхар Дзержинский Феликс и цIэр? КъытщIэхъуэ щIэблэрщ, тхыдэ пэжым щымыгъуазэрщ. Дэ, нэхъыжьхэр, дызыщIапIыкIар апхуэдэ цIыхухэм я щапхъэм дытету дыкъызэфIэмыщIэу икIи дыкъэмылэнджэжу Хэкум дыхуэлэжьэнырщ. Ауэ СССР-р лъэлъэжа, коммунист идеологиери хьэрэкъуакIэ дахуэжа иужь ди лъапIэныгъэхэм захъуэжу щIидзащ, уеблэмэ, зыкъызэридзэкIащ. Арати, дыгъуасэ лIыхъужьу, гу къабзэу къалъытэу щытар лъиифу, гущIэгъуншэу икIи щхьэфIэхыу къыщIрагъэдзыжащ. КъыздикIар дымыщIэу утыкум къихьа «реформаторхэм» ди гъуазэхэр хаутащ, ди блэкIар зэрахьэкIащ. Абыхэм я удыныр зылъэIэсахэм ящыщщ нобэ зи гугъу тщIыри. Скульптор цIэрыIуэ Вучетич Евгений ищIа монумент телъыджэу 1958 гъэм Лубянкэм щагъэувар ирагъэкъутэжащ, Дзержинскэм егъэлеяуэ цIыху куэд иригъэукIауэ къалъытэри. Мыбдежым щыщыгъупщэжат тхыдэм и архитектурэ фэеплъхэм уеIусэ зэрымыхъунур.

АрщхьэкIэ зэманым къигъэлъэгъуащ а цIыхум къэралым и лъэр игъэбыдэн папщIэ къыпхуэмылъытэн хуэдиз лэжьыгъэ зэрызэфIигъэкIар. Пэжщ, нэгъуэщI скульптор Иванов Владимир ипэрейм къытрищIыкIа фэеплъыр зы метррэ ныкъуэкIэ нэхъ лъахъшэщ, арщхьэкIэ пхузэхэмыцIыхукIыну зэрыщытам хуэдэу зэфIигъэувэжащ. ФэеплъыщIэм хэщIапIэ хъуари УФ-м Къэрал щIыб разведкэмкIэ и IуэхущIапIэм и гупэрщ. Мыбдеж абы зыри къыщеIусэнукъым. НаIуэу зэрыщытщи, а IуэхущIапIэр езыр къызэIузыхар Дзержинскэрщ: 1920 гъэм дыгъэгъазэм и 20-м Феликс Iэ щIидзащ ВЧК-м и хамэ къэрал къудамэ къызэгъэпэщыным теухуа унафэм. Абы и къалэнт нэгъуэщI къэралхэм къабгъэдэкI шынагъуэм пэщIэтыну. А къалэныр абы дэгъуэу игъэзэщIащ, зи гугъу тщIы IуэхущIапIэр дуней псом щынэхъ лъэщ дыдэхэм яхыхьащ.

Апхуэдэуи ар тхыдэм къыхэнащ: совет Урысейм и бийхэм ящымысхьу, екIурабгъу яхуимыIэу, и ныбжьэгъухэм, фIыуэ илъагъухэм хуабжьу яхуэгуапэу.

Дзержинский Феликс япэкIэ и мурадащ дин лэжьакIуэ хъуну, арщхьэкIэ революцэ зэщIэхъееныгъэм хыхьэри, занщIэу хуэкIуащ зэи къызытемыкIыну фIэщхъуныгъэм. Хэбгъэзыхьмэ, лъэхъуэщхэми къахуэгъэшакъым. ИужькIэ ар хэхуащ гъэунэхуныгъэ гугъу дыдэхэм. ВЧК-р къызэригъэпэщыну икIи абы и унафэщIу увыну пщэрылъ щащIа иужь абы и щхьэгъусэмрэ и шыпхъумрэ яхуитхырт: «Сэ мафIэм и нэхъ лыгъэ дыдэм сыкъыхэхутащи, си къалэнщ бэнэныгъэм си къаруи си пси семыблэжу сыхыхьэну. КъызгуроIуэ щытыкIэ хэплъэгъуэ сызэритыр. Куэдым я дежкIэ сэ си цIэм нэхърэ нэхъ шынагъуэ дунейм теткъым…»

Аращ, сыт хуэдэ революцэри гущIэгъуншэщ, ар Iэлъэ хужьхэр пIэрыгъыу пхуегъэкIуэкIынукъым икIи, зэрыгурыIуэгъуэщи, аращ Дзержинскэр гущIэгъуншэу щытауэ щIыжаIэри.

 Ауэ и цIыхуфIагъри зыщыгъэгъупщэн хуейкъым. Феликс и гум щIыхьат Граждан зауэм сабий екIуэлIапIэншэу мелуанитху къызэрыщIэнар. А насыпыншэхэм къапэплъэр белджылыт - мэжэщIалIагъэрт, тутнакъэщырт, ажалырт. ИлъэсиблкIэ а цIыху емызэшыжыр хущIэкъуащ ахэр апхуэдэ ухыгъэм къыхишыну. ИкIи ар къехъулIащ: екIуэлIэпIэншэхэм, хьэулейхэм я бжыгъэр мин щитIым щIигъужыртэкъым.

Ауэ ари зы IэнатIэ къудейт. Граждан зауэм иужькIэ къэралышхуэр къэнат зэрызекIуэн имыIэу. МафIэгухэр мащIэ дыдэт, езы гъущI гъуэгухэри зэхэкъутат. Абы Урысейр зэрыт щытыкIэ гугъур нэхъри нэхъ хьэлъэж ищIырт. Ар зэфIэхыныр и пщэ далъхьащ Феликс. Илъэс зыбжанэ нэхъ дэмыкIыуи гъущI гъуэгухэм щызэпэджэж хъуащ мафIэгухэм я Iэуэлъауэ макъыр. Транспортым и лэжьыгъэр процент 80-кIэ зэфIэувэжат. Ар абы къызэрехъулIа щIыкIэр зыми щхьэтечу нобэр къыздэсым къигъэлъэгъуакъым.

ВЧК-м и унафэщIыр сымаджэт: жьэн уз пкърытт, и гум сэкъат иIэт. Ауэ ар зэгупсысыр нэгъуэщIхэм я узыншагъэрт. Уегупсысмэ, спорт и Iуэхут факъырагъэм зэщIиубыда къэралыр? Ауэ спорт зэгухьэныгъэхэм я нэхъ лъэрызехьэ дыдэхэм ящыщ «Динамор»-р зэхэзышар мис а Дзержинскэрщ.

Зэрытлъагъущи, Дзержинскэм къехъулIэрт зияужь ихьа псори, и фIэфIыныгъэри пхигъэкIыфырт. Абы щыгъуэми, ВКП(б)-м и Политбюроми хэттэкъым - абы хуейтэкъым. Ауэ сыт хуэдэ зэIущIэми игу иримыхь псори къехьэкI-нехьэкI хэмылъу утыку къыщрилъхьэрт. Зыми щышынэртэкъым икIи къикIуэтыртэкъым. Апхуэдэ зэIущIэхэм ящыщ зым гуащIэу къыщыпсэлъауэ, къэкIуэжри, 1926 гъэм Дзержинский Феликс дунейм ехыжащ. Абы къигъэщIар илъэс 48-рэ къудейщ, ауэ къызэринэкIащ илъэсищэкIэ псэуами и къарум дэмыхуэн лэжьыгъэ.

Дэ къыдолъытэ а цIыху гъуэзэджэм егъэщIылIауэ захуагъэр зэфIагъэувэжауэ. Иджы Дзержинский Феликс и фэеплъыр щагъэувам и деж щытынущ икIи дяпэкIи зыри тегушхуэнукъым абы еIусэну.