Адыгэ сабий джэгукIэхэм ящыщщ

Адыгэм езым и сабий гъэджэгукIэ, и щIэблэ гъэсэкIэ иIэжурэ къэгъуэгурыкIуащ. Куэд мэхъу джэгукIэхэр. Абыхэм цIыкIухэр ягъасэрт я акъылыр жану, хэлъэт къызыкъуахыу. Хабзи къыхахырт. ЩыIэщ гъэмахуэм нэхъ хуэкIуэ джэгукIэхэри, щIымахуэм нэхъ тещIыхьахэри. Адыгэм пасэ лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуа джэгукIэхэм ящыщщ «кIэн джэгу» жыхуэтIэр. КIэнкIэ зэджэр мэлым и кIэбдз къэшыпIэм хэлъ къупщхьэ цIыкIурщ. ДжэгукIэр сэбэпщ цIыкIухэр гупсысэу, шэрыуэу, жану щытынымкIэ. КIэн джэгум и хабзэхэр зэхэгъэщхьэхукIауэ, езы кIэныр зэрызэрагъэпэщым и щэхухэр, абы хэтыну хуит цIыху бжыгъэр, джэгукIэм теухуа нэгъуэщI Iуэхугъуэхэри Нало Заур и «Сабий щэнгъасэ тхылъым» къитхыжащ. 

КIэн ущыджэгуну нэхъыфIыр мылгъурыджэщ, ауэ щIы щхьэфэ джафэри джэгупIэ пщIы мэхъу. ДжафапIэ къыщIыхахыр кIэнуанэр нэхъыфIу щызекIуэн папщIэщ. Псом япэу гъуэ хъурей къатхъыхь, зы лъэбакъуэ хуэдиз и къэухьу. Абы и кум кIэнхэр зэкIэлъхьэужьу, бгъукIэ мылым тесрэ я пIащIапIэхэр зэхуэгъэзауэ ирагъэувэ. Джэгум хэтхэр абы къыбгъэдокIуэт лъэбакъуэ зыбгъупщIкIи (е джэгукIэкIэ Iэзэхэм - нэхъыбэжкIи), кIэн зэбгъэдэтхэм ядэкIуэу дэнагъэ (итхъа занщIэ кIыхь) ящI. 

Абы и ужькIэ пхъэидзэ ящIри е къуагуэ кърагъэщIри, зэреуэну чэзур ягъэбелджылы. Зи чэзур данагъэм (итхъа кIыхьым) къытоувэри и уанэмкIэ кIэн зэбгъэдэтхэм къатрегъапсэри, къоуэ. ИтIанэ къыкIэлъыкIуэр къоуэ, псоми зэрызэ къалъысыху. Абы и ужькIэ аргуэру къытрагъэзэжри, чэзууэ къоуэ. 

Къеуам кIэн дапщэ гъуэм кърихуфами, псори къихьэхуауэ – ей хъуауэ - аращ. Къримыхуфу гъуэм къинахэм зи чэзухэр къоуэ, зыри къимынэжу псори кърахуху. Уэ зыри гъуэм къомыхуфамэ, уи кIэныр пфIахьэхуауэ аращи, нэгъуэщI иплъхьэн хуейщ, щIэрыщIэу джэгум къыщыщIадзэжым деж. 

1. КIэн къеуэр хуитщ, данагъэм темыкIмэ, занщIэу кIэн зэбгъэдэтхэм я гупэм къиту къеуэнуми е и бгъуитIым языхэзым зыкъыхуигъазэу къеуэнуми. 

2. Нэхъ Iэрыхуэ ухуэхъун папщIэ, кIэным укъыщеуэкIэ, уи Iэпкълъэпкъыр дауэ пщIынуми ухуитщ. 

3. Ауэ данагъэм уи лъакъуэр къыфIэкIамэ е нэгъуэщI къемызэгъ гуэр пщIамэ, ар хэмыту (мызахуэу) къалъытэри, етIуанэу укърагъэуэж, хьэкъ сыну уагъэуври - нэгъуэщIу жыпIэмэ, тэмэму ущыту, ауэ уи Iэпкълъэпкъыр занщIэу зэфIэту мыхъумэ, бгъэхъеину ухуимыту. Абы хуэдэу гъуэм къипхуаIамэ, ууейщ, армыхъумэ хьэрэмыгъэу къалъытэ еуэгъуэмкIи сыт хуэдиз къипхуами гъуэм иралъхьэж.

4. КIэныр гъуэм къимыкIыпэу, итхъам телъу къэнамэ, «йофэ» - жаIэри къеуам иратыркъым, атIэ адрей зи чэзур къоуэри гъуэм къреху. 

5. Уи кIэнхэр псори пфIахьэхуарэ уэ иджыри уджэгуну пфIэфIмэ, уанэдэшэ пщIыну ухуитщ. Ар зэращIыр мыпхуэдэущ: узыдэджэгум узэрыгурыIуэкIэ, уи кIэнуанэм и уасэр (кIэнищ, плIы, тху е хы къыIыбохри ахэр иплъхьэурэ уоджэгу. КъыфIэпхьэхурэ – и кIэнхэр иботыжри уи уанэр къыпхуонэж. ПфIихьэхужрэ – уи уанэри пфIихьэхуауэ аращи, ептын хуейщ. 

6. КIэн уанэхэр зыхуэдэр: 

- Пхъэбгъу плIимэ е хъурей цIыкIу, Iэгу хуэдиз хъууэ. Абы зэреджэр уанэщ. 

- КIэным ибгъу кумб лъэныкъуэр зэкIэщIэкIыу яугъуэнри, бдзапцIэ гъэткIуа ирагъэлъадэ, нэхъ хьэлъэ хъун папщIэ. ИужькIэ хьэкущхъэ плъам щахъуэурэ, и лъащIэ бдзапцIэр джафэ ящIыж, нэхъ жэр хъун папщIэ. Абы зэреджэр кIэн уанэщ. 

- КIэныр ятIэ быдэм халъхьэри пIэ ирагъэщI, къупхъэм хуэдэу. Абы бдзапцIэ гъэткIуа ирагъэлъадэри ягъэж. Абы и лъабжьэри кIэнуанэм и лъабжьэр зэращIым хуэдэу, ягъэджафэжри, бдзапцIэуанэ мэхъу. 

- Былым кIэнри уанэу къыщагъэсэбэп щыIэщ. Абы зэреджэр къуардщ. 

- Кхъуэщын пыудахуэр зэпэплIимэ дахэу ягъэджафэри, кIэнуанэ ящI. Абы зэреджэр къетэрщ. 

7. ЦIыху дапщэ ухуейми кIэн узэдэджэгу мэхъу.