Хьэзиз и гъуэгуанэр

Хьэзиз къэзыцIыхуу хъуам зыалъхьэ щыIэтэкъым. Я нэм щIэлъми щIамыхыным хуэдэт. Умылъагъун хуэдэ цIыхутэкъым ар: псэ къабзэт, хьэлэлт, Iэдэбт, зэпIэзэрытт. ЦIыху Iущт. ГуфIэгъуэ зиIэм деж япэ нэсырт, гуауэри, фэрыщIыгъэ лъэпкъ хэмылъу ядигуэшырт гукIи псэкIи. Жьым щхьэ, щIалэм лъакъуэ ядишхырт. Зэманым декIут, цIыхухэм яхэт зэпытт. ЖимыIэпхъи пхужиIэнутэкъым. ИщIар, илъэгъуар, зэхихар къыIурыщэщу зыIуэтэжхэм ящыщтэкъым.

Уетэ Аслъэнбий жеIэж: «МащIэрэ и ужь сита ар и гъащIэм, къикIуа зауэ гъуэгуанэхэм тезгъэпсэлъыхьыжу радиом е газетым стхыну. Ауэ сэ абы сыт щыгъуи къыпысхыр зы жэуапт: «Си закъуэкъым зауэм хэтар – къэралыр зэрыщыту зэуащ». Зи гугъу сщIыр Зеикъуэ жылэшхуэм пщIэрэ щIыхьрэ къыхуащIу дэса ХьэфIыцIэ Хьэзизщ. Абы фIэфIтэкъым и цIэр радиом, телевизорым, газетхэм щигъэIуну. Зы илъэскъым, илъэситIкъым, илъэсищкъым сэ ар сымыгъэпсэууэ и ужь сызэритар. Уэ сэ слъагъур ускIэрыкIынукъым жиIа, сытми, къысхуиIуэтэжащ ХьэфIыцIэ Хьэзиз къикIуа гъащIэ гъуэгуанэр. Ар гугъуащ, хьэлъащ, псэзэпылъхьэпIэ Iэджэми иришащ абы. Хьэзиз зэманым и зэрызехьэгъуэр нэхъ кIащхъэ хъууэ къэрэхьэлъкъ тхьэмыщкIэр зэIубз дыдэу щымыт гъуэгуанэ хьэлъэ щытехьа лъэхъэнэ I920 гъэм къалъхуащ. И адэ Къанщобий Зеикъуэ къуажэм къыщызэрагъэпэща колхозым псом япэ хыхьащ. ЛIы губзыгъэм къыгурыIуат жьыр къыздепщэри, абы здигъэзэнури, ар тыншу зэрыщымытынури. Пэж дыдэу, щытакъым тыншу. Хьэлъащ, гугъуащ. Нобэрей зэманым уи нэгу къыщIэгъэхьэт белыр пIэщIэлъу колхоз губгъуэшхуэхэр лъапэкIэ къэптIыну, вым удэкIуэтэнт, жэм мыгъасэр бжьым еныкъуэкъуу, хьэсэм дэмызагъэу къыпфIыхэкIыу, ежьэжамэ, абы дэукIуриеу, шэ къыщIэжам щIыгулъ фIыцIэр ириIэу, бууэ, зиукIыжу къыщыплъэфыжурэ уривэну, выгум щIэпщIэу заготовкэ ирипшэну.

Къанщобий сымэ къахуихуащ жэщым шэху уэздыгъэ яIыгъыу нартыху къыдачыжыну. Къэхъуащ щIымахуэ уаем нартыху сэмбым фIищIа Iумылыр башкIэ къыпагъэщэщурэ нартыхур къыщыдачыжаи. ЦIыхуфэр Iувщ, быдэщ, куэд ешэч. Ауэ гъунапкъэ гуэр зимыIэ щыIэкъым. Хьэзиз и адэ Къанщобий гъащIэм иришэлIащ псэм и зэпылъыпIэ гъунапкъэм. Ар гуузу зэпоч щIалэ цIыкIум и ныбжьыр илъэс 12-м иту. Гугъущ къэпIуэтэну абы щыгъуэ Хьэзиз и гум щыщIар. ПсэухукIэ ар хьэлъэу и псэм телъащ. Анэм сыт ищIэнт? ЩIалэр пIын, гъэсэн, и адэм ещхьу, цIыху пэрыту, пэжу къэгъэхъун хуейти, ХьэкIулэ IэнатIэ гугъум пэроувэ. Ар сытым хуэдэу гугъут икIи хьэлъэт. Къару пщIэкIми зыгуэр епщIэнт, ауэ дунейр кIыфI къыпщызыщI псэ щIэлIэм дэкIуэтэгъуейт, ар абы къемылынкIи хъунт, и къуэ закъуэр мыхъуамэ. И лIым имылъэгъуа IэфIыгъэр, гуапагъыр, дахагъэр и къуэм зыхригъэщIэн хуейтэкъэ. Апхуэдизу псэ къабзэу дунейм тета и щхьэгъусэм и пащхьэ ихьэжмэ, сыт къыжриIэн? КъыжримыIэпэми, езыр дауэ абы Iуплъэну, сыт мыгъуи хужеIэн? А гупсысэхэр, цыджан чнутIу, къытехуэрт ХьэкIулэ, ауэ лэжьыгъэ хьэлъэм игъэундэрэщхъуа Iэпкълъэпкъыр псэ кIэкуакуэмкIэ пхрилъэфырт гъащIэ дыджым. А псор илъагъурт, зыхищIэрт Хьэзиз цIыкIуи, егугъуу еджэрт, жыIэщIэт, щэныфIэт. Школ нэужьым, пщIантIэм дэлэжьыхьырт, хадэр зэрихьэрт, къыщыдэхуэхэм Бахъсэн аузым щаухуэ ГЭС-м кIуэрти, ухуакIуэхэм ящIэм кIэлъыплъырт.

Абыхэм яхэтт фIыуэ ицIыху, апхуэдэуи илъагъу и благъэ ЩоджэнцIыкIу Мухьэмэд. Ар шоферу лажьэрт. ЩIалэ цIыкIур къыздришэкIырт, игъэгушхуэрт, машинэм щыкIэлъыплъкIэ зыдигъэIэпыкъурт. ЩIалэ цIыкIур а IэщIагъэм дехьэх. I938 гъэм школыр фIы дыдэу къиуха нэужь, щIолъэIури, Бахъсэн дэт мехшколым щIотIысхьэ. А еджапIэри Хьэзиз нэхъыфI дыдэу зи цIэ къраIуэхэм яхэту къеух. Нагорнэ районым щыIэ автоколоннэм макIуэри, и IэщIагъэм зыщыхуегъасэ. ЩIалэ жан гурыхуэр абы щIэх дыдэ хозагъэ. ФIыщIэрэ щытхъурэ иIэу Бахъсэн къегъэзэжри, хьэлъэзешэ машинэмкIэ лажьэу щIедзэ. I940 гъэм и бжьыхьэм Тырныауз ягъакIуэ. А зэманым «Молибден» рудникыр щIэгъэхуэбжьауэ яухуэрт. Рудникым кIуэ гъуэгур бгъузэт, машинитI щызэблэкIыфыртэкъым, нэшэкъашэт, щыхупIэ и куэдт, кIэщIу жыпIэмэ, псэзэпылъхьэпIэт. Абы хьэлъэ къыщепшэкIыну тынштэкъым, дзыхьщIыгъуэджэт. Япэ къэс шоферым апхуэдэ дзыхь ирагъэзыртэкъым. Зрагъэзыр зэкъуэтIакъуэххэт. Абыхэм яхэхуащ Хьэзиз икIи 1942 гъэм зауэм дашыху жэщ, махуэ имыIэу ирикIуащ а гъуэгум. Хьэлъэ мащIи кърашэкIакъым ар зэрыса ГАЗ-АА, ЗИС-5 машинэхэм. Тырныауз щыщу цIыху 40 Мэздэгу яшэ, Хьэзиз яхэту яхуапэ. Зэрахуэпар нэгъуэщI сэлэтхэм ящыгъа щыгъыныжьхэт, фIейхэт, лъы защIэхэт.

 Мэздэгу зы жэщрэ зы махуэкIэ дэсри, Черкесск къалэм яшащ. Абы шоферхэр щагъэхьэзыру дэт 12-нэ полкым хагъэхьащ. Хьэзиз гъэсакIуэу ягъэув. Абы къыдэкIуэу, быдапIэхэр щаухуэ щIыпIэхэм хьэлъэхэр егъэIэпхъуэ. Армавир и Iэшэлъашэхэм щрагъэкIуэкI ухуэныгъэхэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэр къыщхьэщохьэри, бомбэхэр кърадзых. ИужькIэ нэмыцэхэр къобгъэрыкIуэ, къалэм гъунэгъу къыхуохъу. Ди зауэлIхэм къикIуэту щIадзэ. Иныкъуэм СтаврополькIэ, адрейхэм Орджоникидзе лъэныкъуэмкIэ яунэтI. Хьэзиз Орджоникидзе кIуэ гупым хэхуащ. Абы и машинэм полкым и документхэр иралъхьэ. Полкым и унафэщI генерал Новиковым и гъусэу цIыхуибл йотIысхьэ. Орджоникидзе носхэри, генералыр, зы сэлэт, ХьэфIыцIэ Хьэзиз сымэ къонэри, адрейхэр адэкIэ макIуэ. Машинэм полкым и документхэр ирах. Къалэм дэт лъэсырызекIуэ училищэм ХьэфIыцIэр генералым и гъусэу къагъанэри, мазэ ныкъуэкIэ щыIащ. ИтIанэ Хьэзиз зы сэлэт гъусэ къыхуащIри, генералым щхьэкIэ машинэ псынщIэ къихуну ягъакIуэ. Генералым Хьэзиз машинэм иригъэтIысхьэну унафэ ищIат, ауэ ХьэфIыцIэр зэрыса хьэлъэзешэ машинэр нэхъ къищтэри, абы къранэжыну щIэлъэIуащ. Сэлэтым и лъэIур къыхуащIэри, зэрыса хьэлъэзешэ машинэм ирагъэтIысхьэжащ. Нэмыцэр Грознэ къалэм хуеIэрт, абы и щIыдагъэр зыIэрагъэхьэну. А къалэм лагъыму тонн 50-м щIигъу щахъумэрт. Ахэр Грознэ къалэм къыдэзышу нэгъуэщI щIыпIэ зыгъэIэпхъуахэм япэ итащ Хьэзиз. Грознэм нэмыщI, Аргун дэта складхэм щIэлъа топышэхэр игъэIэпхъуащ ХьэфIыцIэ Хьэзиз зыхэта гупым. Зэкъым, тIэукъым абыхэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэр къазэрыщхьэщыхьар, бомбэхэр къызэрыхадзар. Къелащ, и ажал къэсатэкъыми.

КъыкIэлъыкIуэнущ.