Гум имыхуж зэман

 1941-1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэр ди къэралым и тхыдэм къызэщIиубыдэ лъэхъэнэхэм ящыщу нэхъ хьэлъэхэм, гугъухэм ящыщащ. А зауэер ди текIуэныгъэкIэ зэриухрэ илъэс 80-м нэсами, ар зи нэгу щIэкIауэ щытахэм  ящIэж, я нэгуми щIэх-щIэхыурэ къыщIоувэж а зэман бзаджэр. Хэку зауэшхуэм хэтахэмрэ абы епха Iуэхугъуэхэмрэ и тхыгъэ куэд триухуэу щытащ ди газетым ныбжьэгъу пэжу иIа, «урыс лъэпкъым къыхэкIа  адыгэлIкIэ» куэд зэджэу, егъэджакIуэ щыпкъэу, гъэсакIуэ Iэзэу щыта  Коммодов Геннадий. Зауэ илъэсхэм теухуауэ абы итхыжауэ щыта   и гукъэкIыжхэм щыщ фи пащхьэ идолъхьэ.

 «ФокIадэ мазэм  дэ зыхэтщIащ зауэр нэхъ гъунэгъу къызэрыхъуар.   Къуажэ гъащIэм зэуэ зихъуэжат. Псори нэхъ нэщхъей, щэху, псэлъэгъуей хъуат. Ди жылэм полицэ IэнатIэ къыщызэрагъэпэщати, кIэлъыплъакIуэхэр куэдт. ЩIэх-щIэхыурэ гъунэгъу дыдэу къыщыIурт лагъым къауэхэм, зэхэуэхэм я макъ хьэлъэхэр. Зауэр иджы ди адэжь лъапсэм къэсат. ЦIыху нэхъыбэ зыдекIуалIэхэм ящыщт ди унэр. Си анэм деж къакIуэрт  зи унэ сымаджэ щIэсхэр, езы сымаджэхэр. ИIэр лъэныкъуэ иримыгъэзу, си анэр зэрылъэкIкIэ абыхэм хущхъуэкIи чэнджэщкIи ядэIэпыкъуэрт. Хущхъуэ зыри къыщыхуэмынэжым, абы нартыху хьэжыгъэ фIыуэ игъэлыгъуэрт е фIыуэ сызэреджэм и фэеплъу зэхуихьэса си тетрадхэр игъэсырти, ахэр, зыхуэкIуэ елъытауэ, сымаджэхэм яритырт. Ахэр  абыхэм сэбэпышхуэ яхуэмыхъуми, си анэм и псалъэхэри щIыгъуу фIэщхъуныгъэ къыхалъхьэрти я узыр щхьэщыкIырт. Аращ щIыжаIэр: «Дохутырым и псалъэ гуапэмрэ фIэщхъуныгъэмрэ  езы хущхъуэм нэхърэ нэхъ сэбэпщ». Ар  си щхьэкIэ згъэунэхуащ.

Школыр зэхуащIати, дэ, щIалэ цIыкIухэм, зэманыр ди куэдыкIейт. Махуэ псом дыкъемыкIуалIэу адэкIэ-мыдэкIэ къыщыткIухьырт, тIасхъэщIэхым хуэдэу.   Зауэ щекIуэкI ди мэз лъапэхэм, губгъуэхэм, къуажэ къыдыхьэпIэхэм  къыщыдгъуэтырт фочхэр, лагъымхэр, гъущI ашыкхэм ярылъ шэхэр. Ахэр ди адэ-анэхэм ямыщIэу унэм къэтхьырти щIыунэхэм, бэкхъхэм, бохэм  щыдгъэпщкIурт. Сэри адрейхэм нэхърэ сынэхъ хуэмыхутэкъыми, апхуэдэ зауэ Iэмэпсымэхэр  щIэлъу зы хъумапIэ цIыкIу сиIэт. Абы махуэ къэс жыхуиIэм хуэдэу къыхэдгъахъуэрт. Си Iэщэхэм яхэлът танк къызэрагъауэ Iэрыдз гранат ини.   Зэныбжьэгъухэр зэзэмызэ дызэгурыIуэрт, гранат зыбжанэ къатщтэрти  Щхьэлыкъуэ псыхъуэ дыкIуэрт.  Псы Iуфэ лъагэм деж дытеувэрти, чэзууэрэ дэтхэнэми ди Iэрыдз лъагъым цIыкIур псым хэддзэрт. Ар къыщыуэкIэ макъ  лъэщ ищIырт, псыр  лъэныкъуэ куэдкIэ зэбгрипхъыу.

Зэгуэрым   мурад сщIащ танк къызэрагъауэ си гранатым и къэуэкIэр згъэунэхуну. Ар сIыгъыу псы Iуфэм деж сыщыту, соплъэри солъагъу:  шыгу зэщIэщIам ису бий зауэлIиплI псыхъуэр зэпызыщIэ лъэмыжымкIэ йокI. Сэ занщIэу сигу къэкIащ а лъэмыжыр къэзгъэуэну икIи  сIыгъ гранатым илъ  кIакхъур къисчри ар лъэмыж щIагъым щIэздзащ. ЖыпIэнурамэ, ар зыкIэ ину къэуати, сызэрыщыгугъам нэхърэ куэдкIэ нэхъ  лъэщт.

Зэрыс шыгухэм зэуэ къилъа нэмыцэхэр щIэпхъуащ, ауэ ахэр зыдэжэр къалэ лъэныкъуэртэкъым, атIэ си дежкIэт: сэ гу къыслъатат. Гугъущэ къыздемыхьу абыхэм саубыдащ, сызэхаIуантIэри къалэм и Бульварная уэрамым (иджы ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэм) тет я штабым сашащ икIи къыспкърыупщIыхьу хуежьащ злэжьа IуэхумкIэ. Абыхэм ящIэну хуейт хэт лагъымыр къызитами, лъэмыжыр къэзгъэуэну хэт унафэ къысхуищIами… АрщхьэкIэ абыхэм яжесIэн сиIэтэкъым – псори зэтезыуIэфIар сэрат.

Нэмыцэхэр ди унэм нэсащ, ар къащащ, си гъэтIылъыгъэхэри (ерагъыу адэкIэ-мыдэкIэ щызэхуэсхьэса Iэщэхэр) къащтащ. Абыхэм я фIэщ хъуртэкъым дэ тхуэдэ щIалэ цIыкIухэм апхуэдэ гъэтIылъыгъэ зэрагъэпэщыфыну. Си анэм жиIэми зыри едаIуэртэкъым. Ар лъаIуэрт сыкъаутIыпщыжыну, ауэ Iуэхур нэхъ куу хъу хуэдэт. Щымыхъум, абы ди къуажэ полицайм зыхуигъэзащ. Япэ щIыкIэ абы зыри къыхуимыщIэфыну жиIащ, ауэ си анэр гъыуэ-бжэуэ щыхуежьэм жиIащ зы адыгэ щIалэ гуэр тэрмэшу гестапом зэрыщыIэр. Абы елъэIунуи си анэр къигъэгугъащ.

Тэрмэш щIалэм и хьэтыркIэ нэмыцэхэм сыкъаутIыпщыжауэ щытащ, си цIэкIэ зэхаубла Iуэхури ягъэтIылъыжащ. Апхуэдэу нэмыцэIуэм сихуэ пэтащ.

Куэд дэмыкIыу, щIышылэм и 3-м, Налшык хуит къащIыжауэ щытащ. Нэмыцэхэр ди щIыпIэм ирахужын ипэкIэ абыхэм къалэ дэжыпIэм щаукIауэ щытащ гъэру яIыгъа цIыху 800-м щIигъу. Си насып къикIыу абыхэм сыкъыIэщIамыхамэ, хэт ищIэрэ, сэри абы щыгъуэ яукIахэм сахэтынкIэ хъунут…

 АдэкIэ нэмыцэхэм зэхакъута жылэхэр, еджапIэхэр, IуэхущIапIэхэр зыхуей хуагъэзэжыным елэжьащ зауэ IэнатIэм Iумыт псори. Дэри тлъэкIымкIэ балигъэхэм защIэдгъэкъуащ: пщIакIуэ дыкIуэрт, гуэдзыр щыIуахыжкIэ  губгъуэм къина щхьэмыжхэр къэтщыпыжырт.

ФокIадэм и 1-м цIыкIухэр школым декIуэлIэжащ. Абы и щIэлъэныкъуэр  нэмыцэхэм хуабжьу зэхакъутати,  дыщеджэр нэхъ тэмэму къызэтена пэшхэрт. Абыхэми абдж хэлътэкъыми, щIымахуэм уэсыр щхьэгъубжащхьэм къытесэрт, дызэрытхэ шэкъэр щыщти щыIэт. ЩIыIэм писыкI ди Iэпэхэр IубахъэкIэ дгъэхуэбэжурэ дытхэрт, апхуэдизу еджэным ди нэ къыхуикIырти. Тетради тхылъи ди мащIэт, ауэ узытетхьых хъуну тхылъымпIэхэр къэдгъэсэбэпырт. Сэ географие картэшхуэ сиIэти, сощIэж, абы и щIыбагъым куэдрэ сыщытхауэ щытащ. Си «тетрадь напэшхуэм» зэуэ къыщыбгъуэтынут есэпри урысыбзэри, тхыдэри физикэри, химиери биологиери. Зауэ щымыIэмэ, адрей лъэпощхьэпохэр гугъуехьу къэдмылъытэжу дыхъуат. 

Зауэр щиуха илъэсым дэри курыт  еджапIэр къэдухауэ щытащ. АдэкIэ педиститутым сыщеджащ, япэ урокхэр щыстащ си хэку, си лъахэ, си щIыналъэ хъуа Щхьэлыкъуэ къуажэм дэт курыт школым».

Зытхыжар ТАМБИЙ Линэщ.