Тхыдэ

1935 гъэ пщIондэ Кремлым и щхьэщыгум вагъуэм и пIэкIэ пылъащ щхьитI зыпыт бгъэр - ар Урысей империем и дамыгъэт.

Пасэрей зэман жыжьэм хабзэу щыIащ дунейм ехыжа лIыхъужьхэм, уэркъхэм, пщыхэм я кхъащхьэм Iуащхьэ тращIыхьыжу, абдеж цIыхушхуэ зэрыщIэлъыр, а щIыпIэм пщIэ хуэщIын зэрыхуейр ящIэн, абы и хъыбар мыкIуэдыжын папщIэ. Кавказ Ищхъэрэм щыкуэдщ зи гугъу тщIы Iуащхьэхэм хуэдэ. 

Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэралыгъуэр къызэрызэрагъэпэщрэ илъэси 100 зэрырикъум и щIыхькIэ а Iуэхугъуэм ехьэлIа тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъ гъэщIэгъуэн къыдигъэкIащ иджыблагъэ КъБР-м и Архив къулыкъущIапIэм. Абы къызэщIиубыдащ илъэсищэм и кIуэцIкIэ ди щIыналъэм къикIуа тхыдэ гъуэгуанэр къызыхэщ сурэтхэр, архив тхылъымпIэхэр, жылагъуэ мыхьэнэ яIэу цIыхубэм яхузэфIэкIамрэ къехъулIа Iуэхугъуэхэмрэ ехьэлIа къэхутэныгъэхэр.

Нартыр зекIуэ ежьэрэ лIыгъэ зэрихьамэ, хасэм ираджэри къохъуэхъу, лIыхъужьыбжьэ кърат. ЛIыхъужьыбжьэ къратакъэ – нартыр хъуэхъуэн хуейщ: и лIыгъэм хуэфащэ псалъэ жеIэ. Ар я хабзащ нартхэм. Нартхэм я лъэхъэнэ лъандэрэ адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуащ хъуэхъур – пасэрей цIыхум и гущIэм япэ дыдэ къиIукIа пшыналъэхэм ящыщщ ар.

Тхыдэ къэхутэныгъэхэр сыт щыгъуи гъэщIэгъуэнщ, къэпщтэжурэ ухэплъэжыну. Апхуэдэ лэжьыгъэщ Къэзакъ Аслъэн «XVI – XX лIэщIыгъуэхэм Урысейм къулыкъу щызыщIа шэрджэсхэр» и тхылъыр.
Лэжьыгъэм абы къыщигъэлъэгъуащ Урысей къэралыгъуэм и егъэджэныгъэ, дзэ IэнатIэхэм ехъулIэныгъэ яIэу пэрыта адыгэхэмрэ абазэхэмрэ ятеухуа архив дэфтэрхэр.

         ИлъэсыщIэм ирихьэлIэу, наIуэу зэрыщытщи, чыристанхэм ягъэлъапIэ езыхэм я тхьэ Иисус Христос (исламымкIэ – Хьисэ бегъымбар) къыщалъхуар. Ар гуфIэгъуэшхуэу яIэт. АрщхьэкIэ куэдым ящIэркъым урысхэм езы православиер къызэращта щIыкIэр. Пэжщ, джыназ (пщы) Владимир и деж къызэрыщежьам псори щыгъуазэщ, ауэ хэт ар езыр икIи дауэ а фIэщхъуныгъэм зэрыхуэкIуар?

         Киев и тет Святослав и къуэ нэхъыщIэ Владимир къэзылъхуар нэчыхькIэ и щхьэгъусэркъым, атIэ и анэ Ольгэ и унэIут Малушэщ.

Украинэм щекIуэкI зауэ Iуэху хэхам и бийуэ «КъухьэпIэ зэкъуэтыр» (иужьрей илъэсхэм къежьа псалъафэщ) зэрызэщIагъэуIуам куэд дигу къегъэкIыж. Абыхэм ящыщуи псом япэр мис а КъухьэпIэм Урысейр-р, иужькIэ СССР-р иубыду зэхуигуэшыжыным сыт щыгъуи щIэхъуэпсу икIи хущIэкъуу зэрыщытарщ. Абы щыхьэт тохъуэ ди блэкIа гъунэгъум и мызакъуэу, нэхъ тпыIудза лъэхъэнэри. Дриплъэжынти, тхыдэм.

1945 гъэм и щIышылэм дуней псом и дежкIэ белджылы хъуащ куэдым шэч къызытрамыхьэжыр: фашист Германием кIэ зэригъуэтынур. Иджы егупсысын хуейт зауэ нужьым къэралхэм я теплъэм зэрызихъуэжынум. Ар егъэлеяуэ гугъут: зэгъусэу Гитлер пэщIэтами, бийм и пащхьэм щызэкъуэувахэу СССР-м, США-м, Инджылызым я сэбэп зыхэлъхэр зэщхьэщыкI къудейтэкъым, атIэ языныкъуэхэм деж зэпэщIэуэрт. Дэтхэнэри хуейт къэблэгъа текIуэныгъэм Iэмал зэриIэкIэ нэхъыбэ къыхихыну. Мис апхуэдэ щытыкIэм иту мыгувэу Кърымым щызэхуэсащ Ялтэ конференцу тхыдэм хыхьар.

Нэхъ пасэхэм Урысейм нэхъыбэу къыщагъэсэбэпу щытар жэз ахъшэрщ. Ахэр къыщIэбгъэкIыным гугъуехь пыщIатэкъым. Гугъуехь хъур жэз ахъшэхэр куэду зы щIыпIэм ипшу нэгъуэ щI щIыпIэ нэбгъэсын папщIэ шыгу зэщIэщIахэм узэрыхуейрт, ахэр зыхъумэни ядэщIыгъужу.

Урысейм и япэ музейр КунсткамерэкIэ зэджэрщ. Ар Пётр I иригъэухуащ 1714 гъэм. Нэмыцэбзэм къипхмэ, «Кунсткамерэ» псалъэм къокI «гъуазджэхэм я пэш» жиIэу. Апхуэдэ музейхэмкIэ Европэр ерыщт XVI – нэ лIэщIыгъуэм щегъэжьауэ. Ахэр яухуэрт щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм, гъуазджэм и цIыхухэм. Музейхэм щахъумэрт пасэрей хьэпшыпхэр, мывэ лIэужьыгъуэ зэхуэмыдэхэр, гъуазджэм щыщ хьэпшыпхэр. Музейхэм «пэш» щIыфIащам и щхьэусыгъуэт ахэр телъхьэпIэ куэд зиIэ шкаф-пэш щIыкIэурэ зэрызэхэтыр.