Куэд щыгъуазэщ дыщыпсэу лъэхъэнэм (ди эрэм) ипэ ита 79-нэ гъэм Италие хытIыгуныкъуэр ижькIэрэ «зи унапIэ» Везувий мафIэбгым (иджырей Неаполь къалэм пэгъунэгъущ) ямылейуэ зыкъызэкъуихыу, къызыпхигъэвыкIа магмэмрэ къызыпхипхъыкIа сахуэмрэ абы и Iэшэлъашэм къедза Помпеи къалэжь цIыкIур зэрыщIихъумэпауэ щытам.
Ауэ щыхъукIи, Урым къэралыгъуэжьым и курыхыу къекIуэкIа Италие хытIыгуныкъуэм и ипщэ лъэныкъуэр зи хэщIапIэ Везувий Iуащхьэжьыр зэрымафIэбгыр а лъэхъэнэ жыжьэм псэуа цIыхухэм я нэгу къыщыщIигъэува махуэр абы пэгъунэгъуу бгъэдэса жылэхэм я дежкIэ лъапсэрыхыу къыщIэкIат.
ШыщхьэуIум и 24-м и пщэдджыжьым цIыхухэм зэуэ гу лъатащ Везувий бгым Iуву щхьэщыгъуэлъхьа пшэ гуэрэн фIыцIэм. АфIэкIа хэмылъу, Iэгъуэблагъэр зэуэ кIыфIыбзэ къэхъуащ, уафэри, дыгъэр къыпхымыпсыжыфу, шынагъуэу зэщIэгъуэгъуащ. Щхьэнтэ хуэдэ гуэрхэр я щхьэм трамыпIауэ, цIыхухэр уэрамхэм къыдыхьэжыфыртэкъым, мафIэбгым къызыхиутIыпщыкI яжьэ пщтырымрэ уафэм дрипхъей мывэ зэщIэплъахэмрэ зыщахъумэн папщIэ.
Везувий зи гугъу тщIы лъэхъэнэ жыжьэм ипэкIи мызэ-мытIэу къибыргъукIауэ щытащ. АбыкIэ щыхьэту къэувыфынущ щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэри а щIыпIэм щыпсэуа лъэпкъхэм къызэранэкIа IуэрыIуатэри. Ауэ тхыдэм нэхъ къыхэнар а бгым шынагъуэ дыдэу зыкъыщызэкъуиха 79-нэ илъэсырщ. А гъэм псырэ пшахъуэ-мывэу къикъуэлъыкIа фIыцIагъэ абрагъуэр, зи пщтырагъыр градус 700-м нэблагъэр, Помпеи, Геркуланум, Стабии къалэхэмрэ абыхэм къедза къуажэ цIыкIу зыбжанэмрэ ящхьэщыгъуэлъхьащ. А къэхъукъащIэ шынагъуэм, зэрыхуагъэфащэмкIэ, цIыху мин I6-м щIигъу хэкIуэдащ.
Археологие IэщIагъэ-щIэныгъэм и гугъу тщIынщи, Помпеи къалэр здэщыта щIыпIэм деж I748 гъэм щрагъэкIуэкIа щIытI лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ, зи гугъу тщIы жылэжьыр, къэхъукъащIэ шынагъуэр абы зэрырихьэлIам хуэдэ къабзэу, къыщIагъэщыжауэ щытащ.
Метр бжыгъэ и Iувагъыу зэтрипхъауэ щыта яжьэр зэбгратхъужа иужькIэ, археологхэм къагъуэтащ къалэдэсхэм ящыщу 40-м я хьэдэхэр. Абы къищынэмыщIауи, зэрыщыта дыдэм хуэдэу къыщIагъэщыжащ а лъэхъэнэ жыжьэм Помпеи къалэм иIа уэрамхэмрэ абыхэм тета унэхэмрэ. Зэуэзэпсэу къатепсыха псэзэпылъхьэпIэм цIыхухэмрэ псэущхьэхэмрэ хуэмыхьэзыру къызэрыщIэкIар къэхутакIуэхэм я нэгу къыщIэуващ.
ЩIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, мафIэбгым гуэрэн фIыцIэу къызыпхилыпщIыкIа гъуэзым километр 3I-кIэ уафэгум зыщиIэтат, апхуэдизкIэ ар къарууфIэу икIи гуащIащэу къыщIэкIати. Яжьэрэ мывэу, Iугъуэрэ пшахъуэу зэхэткIухьа хьэжкурийр еруущэт, зэхилыпщIэмрэ зэхигъэткIухьымрэ гъуни нэзи зимыIэжым хуэдэт.
А лъэхъэнэ жыжьэм мафIэбгыр къызэрикъуэлъыкIар зи нэгу щIэкIа, Урым къэралыгъуэжьым и политикэ лэжьакIуэ икIи тхакIуэ Плиний НэхъыщIэр а къэхъукъащIэр зыхуэдар мыпхуэдэу къритхэкIыжауэ щытащ: «Пшэ фIыцIэжь абрагъуэр псынщIащэу къыджьэхэкIуатэрт. Абы къыхэбзэщхъукI мафIэ бзийхэр уафэхъуэпскIым хуэбгъэдэнкIэри хэлът, ауэ куэдкIэ нэхъ гуащIащэт икIи шынагъуэт…».
Везувий иужьрей дыдэу «къыщылъэпIэстхъар» I944 гъэращ. Абы лъандэрэ бгыжьым зегъэзэпIэзэрыт, «мамырыфэ зытрегъауэ». АрщхьэкIэ, щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, дэтхэнэ зы мафIэбгми зыкъыдимыгъащIэу зэман нэхъыбэ дигъэкIыху куэдкIэ нэхъ Iейщ - абдежращ абы къару нэхъыбэ дыдэ щызэхуихьэсыр. НэгъуэщIу къыжыпIэмэ, Везувий илъэс минитI ипэкIэ къибыргъукIауэ зэрыщытам нэхърэ нэхъ гуащIэжу зыкъызэкъуихыныр зыми хуэIуакъым. Апхуэдэ къэхъу хъужыкъуэмэ, ар а Iуащхьэм и Iэгъуэблагъэм щыпсэу цIыхухэм я дежкIэ шынагъуагъэ ин дыдэ къэзышэ Iуэхугъуэу къыщIэкIынкIэри хэлъщ.
АтIэми, дызэрыт лъэхъэнэм щыхьэт дызытехъуэр аращи, Помпеи – уафэр «зи тепIэн» музей зэIухащ, еплъыну хуейхэм гъунэгъу зыхуащIыну хуиту. Ар ящыщщ, ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къызэрилъытауэ, дуней псом пщIэ нэхъ зыщыхуэщIыпхъэ, тхыдэм и щIэин нэхъ лъапIэ дыдэ
