Псом нэхърэ
Ноблелэ (Noblella pygmaea) - хьэндыркъуакъуэхэм я нэхъ цIыкIу дыдэщ. Абы и кIыхьагъыр миллиметри 10-13 хъууэ аращ.
* * *
Терафозэ Блондэ бэджыр Гиннесс и тхылъым иратхащ, дуней псом нэхъ ин дыдэу къыщалъытэри. Абы «птицеед-голиафкIэ» йоджэ. Бразилием и ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ, Венесуэлэм, Суринам, Франджым, Гвианэ, Гайанэ щыIэ тропик мэзхэм щопсэу.
* * *
Willkom япон операторым телефон нэхъ цIыкIу дыдэр къыдигъэкIащ. Phone Strap 2 WX06A телефоным грамм 32-рэ и хьэлъагъыу аращ, и инагъыр миллиметр 32х70х10,7-рэ мэхъу.
* * *
Малай мыщэр дуней псом щынэхъ цIыкIу дыдэщ. Балигъ хъуа мыщэм и хьэлъагъыр килограмм 65-рэ хъууэ аращ, езым и лъагагъыр метр 1,5-м фIэкIыркъым. И инагъым емылъытауэ лъэщщ икIи нэхъ къэгубжьыгъуафIэу къалъытэ.
* * *
Хорватием щыIэ Хум къалэр псоми я нэхъ цIыкIущ. Абы цIыху 17 щыпсэууэ аращ икIи Гиннесс и тхылъым иратхащ. Ар Бузетэ жылэм километри 9-кIэ пэжыжьэу щысщ.
* * *
Джэду нэхъ ин дыдэм, Гиннесс и тхылъым иратхам, зэреджэр Геркулесщ. И хьэлъагъыр килограмм 410-рэ, и кIыхьагъыр метри 3,6-рэ, и лъагагъыр сантиметри 186-рэ мэхъу. Абы махуэ къэс кхъуэл килограмм 45-рэ ешх.
* * *
Торт нэхъ ин дыдэр америкэ къалэ Лас-Вегас 2005 гъэм накъыгъэм и 15-м щащIауэ щытащ. Ар тонн 59-рэ хъурт. Тортыр ягъэхьэзыращ пщафIэ 600-м.
ЖыIэгъуэхэр
Гум и лIыгъэ
ГурыщIэращ акъылыр зыунэтIыр.
* * *
Сабийхэм ябгъэдэлъ зэчийм къэралым и къэкIуэнур еубзыху, абыхэм я дахагъым наIуэ къищIыр лъэпкъым и фIэрэфIагъырщ.
* * *
IэштIым пщIауэ гупсысэ убзыхуа уи щхьэм къихьэнукъым. Лъагъумыхъуныгъэм акъылыр егъэутхъуэ.
* * *
ЦIыхур апхуэдэщ - и гъащIэ псор зытригъэкIуадэр зыгуэр зыIэригъэхьэнырщ, армыхъумэ а къыIэрыхьам иринасыпыфIэфыркъым.
* * *
Гум имылъагъур нэми илъагъуркъым, нэм пэIэщIэр гуми пэжыжьэщ.
* * *
Жылагъуэ зэхэтыкIэр, щэнхабзэр, хабзэр зыхуэдэм къегъэлъагъуэ ар зезыхьэ лъэпкъым и дунейр.
* * *
Гум лIыгъэ къыщызыкъуихым деж, Iэри хахуэщ.
* * *
Дэтхэнэ адэ-анэми езым я сабийм нэхърэ нэхъ дахэ щымыIэу къащохъу.
* * *
Губзыгъэр нэгъуэщIым я щыуагъэм егъэIущ, делэм дерс къызыхихыр езыр лъэпэрапэмэщ.
Хъурей Феликс.
Унэгуащэхэм папщIэ
Шэ, шху дэпшхреймэ…
♦Холестерин зи куэдым нартыхум къыхэщIыкIа шхыныгъуэ куэд ишхыреймэ, холестериныр мащIэ ещI, Iэпкълъэпкъым хэлъ лейр къыхеху.
♦Лы цIынэм мэ къимыщтэн щхьэкIэ шэрджэсхэм фо щахуэу щытащ.
♦Мыващхъуэр къущхьэхъу кърахырт. Езы мывэр папцIэ цIыкIуу щытщ. Ар сапэкIэ ятхъунщIырт, сабэм хуэдэу къытекIар уIэгъэм трагъэщащэрти, уIэгъэр хъужырт.
♦КIэртIофым къыхэщIыкIа ерыскъы куэд зышхыр пшэр мэхъу.
♦Iэщышхуэм, Iэщ цIыкIухэм ял гъэвар щашхкIэ адыгэхэм бжьыныху шыпсым пIастэ ирагъэпщIыркъым, ирагъэпщIыр лыращ.
♦ЩIалэ къыхуалъхуамэ, фокIэ пщауэ хугу хьэжыгъэ яшхырт, щIалэр гъур мэхъу жаIэрти.
♦ХьэлIамэ кIупIинэм хуабэу шэ, шху дэщIыгъуу щIэх-щIэхыурэ пшхымэ, абы Iэпкълъэпкъыр егъэкъабзэ, напIэ зэлъахэри егъэхъуж.
♦Лъыр зи мащIэ цIыхум щынэ цIыкIу хуаукIырти, щынэм и тхьэмщIыгъур хуабэу кърахырт, тыкъыр цIыкIуу яупщIатэрти, имыгъэныщкIуу сымаджэм ирырагъэгъэлъэтэхырт. ЦIынэу хуэмышхмэ, ягъэвэпхъырт.
Къубатий Борис.
ГушыIэ
ДжэгуакIуэхэм я пцIы упсыкIэр
Еуэщ-еIэри, джэгуакIуэ гуп КIахэм къикIыу Къэбэрдейм къэкIуэну къожьэ. Апхуэдэ зы гуп Къэбэрдейм икIыу КIахэм кIуэнуи йожьэ. Куэд якIуа, мащIэ якIуа - сытми зы махуэ гуэрым а гупитIыр губгъуэм щызэIуощIэ. ЩызэIуощIэри, сэлам зэрах:
- Дэнэ фыкъикIрэ?
- Къэбэрдейм дыкъокI, КIахэм докIуэ.
- Дэри КIахэм дыкъокI, Къэбэрдейм докIуэ.
Арати, хьэщIагъэ зэрамыхыу хъунт? Я гъуэмылэр зэхалъхьэ, я махъсымэр зэхакIэри, тхьэрыкъуэф Iэнэ пэротIысхьэ. Йошхэ-йофэ.
- АтIэ, Къэбэрдейм сыт щыхъыбар? - жи КIахэм я тхьэмадэм.
- Уэлэхьэ, ди хэку хъыбарышхуэ илъмэ, - жи Къэбэрдейм я джэгуакIуэ тхьэмадэм. - Еуэри, зы выщIэ мылъхуэс дгъашхэрт зэрыкъэбэрдейуэ, и кIэбдз лъакъуитIыр Джылахъстэнейм итрэ и кIэ бацэмкIэ Нэгъуейм бадзэ яхуеуэу, и фIалъэ лъакъуитIыр къурш лъабжьэм щIэтрэ езыр Дзэлыкъуэ щехъуу. Бжьыхьэр къэсмэ, дукIыжын ди гугъэу, къыздикIари-къыздихуари дымыщIэу зы бгъэжь къытеуэри выщIэр ихьащ.
Куэдрэ уэгум уфэразэу итаи ар, выщIэр щишхын тIысыпIэ имыгъуэту, сытми зызэман зэ къыр папцIитI къигъуэтри, а тIум яку дэтIысхьащ, зэран къысхуэмыхъуIауэ сшхынщ, жыхуиIэу. ЗыдэтIысхьар бжэным яхэт ажэжь гуэрым и бжьакъуэ зэхуакурауэ къыщIокI. А дакъикъэм уэшх къешхыу къыщIэкIынти, бжэныхъуэ Къуиижь ЦIыкIу, ажэм и жьакIэ щIагъыр гъущапIэщ жиIэри, щIэтIысхьауэ щIэсти, Iэуэлъауэ гуэр зэхихри, къыдэплъеящ. Ажэ жьакIэр зэгуихри, жьакIитI зэхуакум къыщыдэплъым, бгъэжьым выщIэ блэгъур къыщIитхъауэ ишхырти, Къуиижь ЦIыкIу щыщтэри, лъэтэжащ. Щылъэтэжым, блэгъур къыIэпохури, бжэныхъуэм и нэм къыщIохуэ.
Блэгъур и нэм щIэлъу Къуиижь ЦIыкIу жэщ хъуху бжэныр игъэхъури къыдихуэжащ. Пщэдджыжьым аргуэру бжэныхъуэ кIуэну къыдокI. Бжэн къыдэзыхуахэм гу лъатэ Къуиижь ЦIыкIу нэкIэпсыжэ зэрыхъуам.
- Сыт уи лажьэ, Къуиижь ЦIыкIу? - къоупщI и къуажэгъухэр.
- Си нэм аргъуей къыщIэхуащ.
- ДэнщыIэ? - жаIэу щIэплъэмэ, зыгуэр къалъагъу, аргъуейми емыщхьу, зэщхьри къыпхуэмыщIэу.
Церпышхуэ щагъэлъадэ, вышхуищэ щIащIэжри, выщIэ блэгъур къыщIалъэф, хьэблэр ежауэ Шэчэр Iуфэ ялъэфри, абы къыщагъанэ.
Абдежыр куэншыб идзыпIэ мэхъури, щIы пшэр трещIэ, удзыпцIэ дахэ мэхъуж. АдкIэ къиIэпхъукI, мыдкIэ иIэпхъукIыурэ зы жылэ цIыкIу къытотIысхьэ абдеж. ХъуэпсакIуэу къакIуэм къахэтIысхьэм, загъэпщкIуну къакIуэм къапытIысхьэурэ, къуажэшхуэ мэхъу. Блэгъум и кIапэр зыщIыпIэ деж къыщыщIэщырти, ар зы бажэжь цIыкIу къигъэунэхури, мэжэлIэху къакIуэурэ къегъуу щIидзащ. Блэгъум бажэр къегъуху, жылэм щIыр мэхъей жаIэурэ тыхь тхьэлъэIу ящI. Бажэри етащи, блэгъур кърелъэфэкI, егъэкIэрахъуэ-къегъэкIэрэхъуэж. Мэгузавэ жылэр: зэм дыгъэр къуажэ гупэм къыщыщIокI, зэм къуажэ щIыбым къыщыщIокI; зэм я псыр къуажапщэмкIэ блэж мэхъу, зэм къуажэ щIыбымкIэ щежэхыу къыщIедзыж. Гужьеиху тхьэлъэIу ящIурэ жылэшхуэр къулейсыз мэхъу.
ИтIанэ жылэ унафэкIэ уд гуэр ягъаплъэри, бажэр блэгъум зэрегъур абы къехутэ. ЩакIуибл кIуэри, бажэжь цIыкIур гъуэм къыщикIым еуэщ аби, къаукIащ. Жылэр дэкIри, бажэм и джабэ къыдэгъэзеям фэр трахри, адрей лъэныкъуэр къахудэмыгъэзейуэ къагъэнащ. Зы джабэм къытраха фэр къуажэм цIыхухъуу дэсым джэдыгурэ пыIэу яхурикъуащ.
Къуажэжьымрэ къуажэщIэмрэ яку псы дэжырти, къуажэжьым щыщу зэнысэзэгуащэ псыхьэ макIуэ, лэгъупым бжэгъу щIаури. Бажафэ щIэлъэныкъуэр темыхыу къызэрынар щалъагъум, нысэр гуащэм йолъэIу:
- Мо бажафэ къэнэжар къытезгъэх! - жери.
Гуащэм хуит къищIри, къуажэ псом яхузэмыдзэкIа бажэр лъапэкIэ къызэридзэкIщ аби, фэм и кIапэр иубыдри, къытрилъэфащ. А бажафэ ныкъуэр къыздихьри, илъэс мыхъуа и къуэм пыIэпхъэ хурикъуакъым. Залэ закъуэ хуэчэмти, тIыфибгъурэ ныкъуэрэ хилъхьэжри, пыIэ хъурей хуищIащ.
Ар зи нэгу щIэкIа Къэбэрдейм хьэIусыпэ зрату исыр зэхуэсауэ мазибл мэхъури зэхэсщ, зэныкъуэкъуу, дэтхэнэра абыхэм нэхъ иныр, жаIэри. ВыщIэра? Бгъэжьра? Ажэжьра? Къуиижь ЦIыкIу? Бажэра? Нысэра? И къуэра?
- Аращ ди хэку щыхъыбарыр, - жи Къэбэрдейм я джэгуакIуэ тхьэмадэм. - Иджы уэри къыджеIэ фи дежкIэ щыхъер-щыхъыбарыр.
- Ди дежкIэ щыхъер-щыхъыбарыращ, - жи КIахэм я джэгуакIуэ тхьэмадэм. - КIахэр зэрыкIахэу дызэхыхьауэ лэгъуп цIыкIу идогъэщI. А лэгъуп цIыкIум гъуаплъащIэ щий йолэжь, хъурейуэ къетIысэкIауэ. Абы къетIысэкIа щийр зым и уадэ макъыр адрейм зэхимыхыу зэпэIэщIэщ…
Ар щызэхихым, къэбэрдейм я накъырапщэр къэуIэбжьри и жьэр къыIурыхуащ:
- А гъуэгу махуэ ежьэн, апхуэдиз зи инагъ лэгъупымкIэ сыт фщIэнур? - жиIэри.
КIахэм я къамылапщэр къэпсалъэри:
- Къэбэрдейм я выщIэ мылъхуэсыр иридгъэвэну арат! - щыжиIэм, мы дунейр икъутэжу дыхьэшх макъ къэIуащ.
ДжэгуакIуэхэр къызэплъэкIмэ, жылагъуэр къызэхуэсауэ къэдаIуэрт… Къэбэрдейм я пцIы кIыхьыр кIахэм я пцIы кIэщIым щIиIубауэ арат.
Гупсысэр - псалъэкIэ
Зэмыгупсысыжхэр
ЦIыхур къэувынщи, нэгъуэщI зыгуэрым тепсэлъыхьу щIидзэнщ, абы нэхърэ нэхъ нэпсей, нэхъ къузгъун щымыIэу жиIэу. Абы жыхуиIам ухуэзамэ, абыи къыпхуиубынщ япэу къопсэлъауэ щытар, езым къыхужиIауэ щытар хужиIэжу. Езы тIур зэхуэзамэ, «зэхуэарэзыщ», я псэр зы чысэ илъ хуэдэ. ЦIыхум уигу хуилъыр езым жумыIэу, и щIыбагъкIэ ухуэпсэлъэныр зэрыикIагъэр ягу къэкIыркъым апхуэдэхэм. Делагъэщ нэгъуэщIым ухуэпсалъэкIэрэ уи щхьэр бгъэлъэпIэну. ЛъапIэ ухъуну абыкIэ? Уи дагъуэри пщIэжын хуейщ, уи щхьэ хуумыгъэфащэми. ИтIанэщ уи щхьэр лъапIэ щыхъунур.
Къэгъазэ зимыIэ
Щысабийм къыщыщIэдзауэ и щIалэгъуэр кIуэху, къыпэплъэ гъащIэм цIыхум и гугъэр епхауэ, къэкIуэнум щыгугъыу мэпсэу. ЖьыхуегъэзэкI хъуамэ, гуфIэгъуэу къыхуэнэжыр зыщ: гъащIэ къэзгъэщIам фIырэ гуапагъэу сыт хуэдиз щызлэжьа? ЩIедзэ гъащIэм егупсысын.
МыкIасэIуэу пIэрэ? Абы щыгъуэ хуэгъэзэкIуэжыркъым щыхузэфIэкIым щыуагъэу IэщIэкIар..
Нэхущ Хьэжпагуэ.
ГъэщIэгъуэнщ
Индиер шахматым и хэкущ
1. Индием иIыгъ щIым и инагъкIэ дуней псом ебланэ увыпIэр щиубыду арами, щыпсэу цIыхухэм я бжыгъэкIэ етIуанэщ, абы и лъэныкъуэкIэ япэ ищыфар Китайрщ. Хуэгъэфэщауэ къызэрабжамкIэ, Индием цIыху мелард 1,2-рэ щопсэу.
2. Индием диным ехьэлIа махуэшхуэ яIэщ, илъэс 12-м зэ ягъэлъапIэу. Зи чэзу Кумбха-мела махуэшхуэр 2013 гъэм щIышылэм и 14-м ягъэлъэпIащ. А махуэм индуист щихъым я щхьэр хуагъэщхъыну Аллахабад щызэхуэсат цIыху мелуани 100-м щIигъу.
3. Индие унагъуэм и унэгуащэм и щхьэгъусэм и цIэр ину жиIэ хабзэкъым.
4. Индиер шахматым и хэкущ. Абыхэм нэхъапэм зэреджэу щытар «чатцранга»-щ, гупиплI ищIыкIа дзэ къикIыу аращ. Шахмат фигурэхэри плIыуэ гуэшащ.
5. Щыгъыным и щIыкIэми и плъыфэми куэд къыбжаIэ. Уеблэмэ индие бзылъхугъэм и щхьэцыр зэрызэщIэкъуам къуегъащIэ абы и дуней тетыкIэр зыхуэдэр.
6. Индусхэм я процент 80-м зэрахьэр индуизмырщ. Муслъымэнхэм етIуанэ увыпIэр щаубыд къэралым, абыхэм я бжыгъэр процент 13-м ноблагъэ. Къэбгъэлъагъуэмэ, муслъымэн нэхъыбэ дыдэ щыпсэу къэралхэм я ещанэщ Индиер, ар къакIэлъокIуэ Индонезиемрэ Пакистанымрэ.
7. Дуней псом щынэхъ ин дыдэ кино - индустриер Болливудщ - ар Мумбаи щыIэщ. Болливуд щытраха фильм псори, фэ зэрыфщIэщи, мюзиклщ.
8. Къэралым зэрихьэ цIэр къызытекIар Индус псырщ. Ар санскритыбзэкIэ «синдху»-щ, «псы» къикIыу аращ.
9. Индием щынэхъ пашэ спорт лIэужьыгъуэр крикетщ, ар британхэм къабгъэдэкIауэ аращ.
10. Индием къэралыбзитI щызокIуэ: хинди, инджылыз. КъищынэмыщIауэ, Правительствэм бзэ 17 къегъэлъагъуэ. Апхуэдэуи диалект 1650-кIэ щопсалъэ мы къэралым.
11. Я нэхъыбэ индусхэм шхэн и пэ къихуэу я Iэр, я напэр, я лъакъуэр ятхьэщI. Зэрышхэр, Iэмал имыIэу, я Iэ ижьымкIэщ. Бзылъхугъэхэр Iэнэм щыпэрытIысхьэр цIыхухъухэр къэтэджыжа нэужькIэщ.
12. Гузэвэгъуэ зиIэ цIыхухэм IэлъэщI, щыгъын фIыцIэкъым къагъэсэбэпыр, атIэ хужьщ. Зи щхьэгъусэр дунейм ехыжа бзылъхугъэм хужьыбзэу зехуапэ.
13. Къэрал псом сыхьэт бжыгъэр щызэтохуэ.
14. ШыщхьэуIум и 15-р Щхьэхуитыныгъэм и махуэщ. А махуэм 1947 гъэм Индиемрэ Пакистанымрэ къэрал зырызу зэхэкIауэ щытащ. Абы щыгъуэм цIыху мелуан 1,2-р Iэпхъуауэ щытащ, къэхъуа зэрыхьзэрийм цIыху мелуаным нэблагъэ хэкIуэдащ.
15. ИнджылызыбзэкIэ псалъэ лъэпкъ нэхъ ин дыдэу дуней псом къыщалъытэ индусхэр.
16. 1986 гъэ пщIондэ Индием фIэкIа нэгъуэщI щIыпIэ налкъут щумыгъуэту щытащ.
17. Хэплъэгъуэ Iуэхуи яIэщ индусхэм: индие штати 8-м къулейсыз нэхъыбэ щопсэу, африкэ къэрал 26-м тхьэмыщкIэу яIэм нэхърэ.
18. ХХ лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм хъыджэбз цIыкIухэм я ныбжьыр 13 зэрырикъуу лIы иратырт.
19. Турист куэдым фIыуэ ялъагъу Гоа штатыр Индием ей щыхъуар 1961 гъэращ. Ар Португалием хыхьэу щытащ, къазэуауэ аращ.
