XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм адыгэ къуажэхэр лъапсэ зыбжанэ фIэкIа мыхъуу щытащ. Зэрыхабзэу, абыхэм я фIэщыгъэхэри къызытекIыр ахэр зыухуа уэркъхэмрэ пщыхэмрэ я цIэхэрат. Къэбэрдей-Балъкъэрым и къуажэхэм ятепщIыхьмэ, апхуэдэт, псалъэм папщIэ, ХьэтIохъущыкъуейр, Дыгулыбгъуейр, Ислъэмейр, Жанхъуэтекъуэр, Анзорейр, Хьэтуейр, ХьэпцIейр, Алъхъор, Инарыкъуейр, нэгъуэщIхэри.
Дэтхэнэ жылагъуэми, шэч хэмылъу, тхыдэ къулей иIэщ. Ауэ абыхэм яхэтщ IуэрыIуатэр зи лъабжьэ хъыбархэр къызыдекIуэкIхэри. Абыхэм ящыщитIырщ нобэ дыкъызытеувыIэр.
Япэр - Шэджэм районым хыхьэ Лашынкъей къуажэрщ. Жылэм япэу зэреджэу щытар Тохъутэмыщейщ (Тохъутэмыщ Анзор и унагъуэцIэм къытекIауэ).
Тохъутэмыщхэ пщыуэ щытакъым, ХьэтIохъущокъуэхэ я уэркъ пщы гъусэу арат. ХьэтIохъущокъуэ Къургъуокъуэ Тохъутэмыщ Мыхьэмэтмырзэ жылагъуэ иухуэну хуиту щIы кIапэ къритри, къызэхигъэкIауэ щытащ. Тохъутэмыщхэ яухуа жылэм Тыжьхэ дэст. Ахэри уэркъ пщы гъусэу щытащ. Нобэ ЧыщбэчкIэ дызэджэ щIыпIэм, Тохъутэмыщ и жылэр иджыри дэсу, Тыжьхэрэ Тохъутэмыщхэрэ я зэхуаку псалъэмакъ къыдэхъуащ. Псалъэмакъыр ин щыхъум, лъэпкъитIыр зэхэкIын хуей хъуащ.
ХьэтIохъущокъуэм Тыжьхэ пщыгъэ яритри, ЧыщбэчкIэ нобэ дызэджэ щIыпIэм жылагъуэу щигъэтIысат. Арати, Тохъутэмыщхэ а щIыпIэм куэдрэ зыщаIэжьакъым, нэхъ ищхъэрэIуэкIэ екIуэтэхэри, жылэу тIысыжащ. ИужьыIуэкIэ, 1842 гъэм, Тохъутэмыщхэ ящыщ зы щIалэм, АнзоркIэ зэджэм, къуажэр иджыпсту здэщыс щIыпIэм деж жылагъуэр щиухуат.
1920 гъэм Къэбэрдейм Совет властыр зэрыщагъэуву, Налшык округым и ревкомым и унафэкIэ, адрей адыгэ къуажэ псоми хуэдэу, Тохъутэмыщейм и фIэщыгъэри яхъуэжауэ щытащ, пщы, уэркъ лIакъуэхэм я цIэхэр къызэрыхэщым щхьэкIэ.
Мы зэманым къуажэм зэрихьэ фIэщыгъэмкIэ къэдгъэзэжмэ, тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, ар къытекIащ цIыхубз хахуэ, тэтэр хъаным и пелуаныр хэзыгъэщIа Лашын. Ар щыбэна бгыщхьэм зэреджэр «Мывэкъейщ». Пелуаным щрагъэбэна щIыпIэм Лашын и цIэкIэ зэрадзэкIри,«Лашын и къей» фIащащ. Пелуаныр хэзыгъэщIар зэрыбзылъхугъэр тэтэр хъаным къыщищIэм, Къэбэрдейм афIэкIа къимыгъэзэжыну икIыжат.
ЕтIуанэ къуажэр мы зэманым Налшык къалэ округым хеубыдэ. Ар Iэдииху жылагъуэращ. Псоми зэрытщIэщи, Iэдииху нарт эпосым къыхэщыж цIыхубз нэхъ дахэхэм ящыщщ. Хъыбархэм къызэраIуатэмкIэ, Iэдиихурэ и щхьэгъусэ Псэбыдэрэ Инжыджыпс къыщхьэщыт бгы нэз дыдэм тет мывэ чэщанэм щыпсэурт. Iэдииху и Iэр чэщанэм къыдигъэжырти, жэщыр махуэу игъэнэхурт, махуаер махуэфI ищIыжырт, щIымахуэр гъэмахуэу ихъуэжыфырт. А псор зылъэкIыр Iэдииху и Iэблэрат, нэхур къызыщхьэщих и Iэхэрт. Абы и Iэблэр щхьэгъубжэм къызэрыдихыу, махуэр кIагъэпшагъэми, зэрыжытIауэ, уэфIу зызэридзэкIырт, нэм къыщIэIэбэр щумылъагъу жэщ кIыфIри мазэгъуэу къигъэнэхурт. Аращ нарт хъыджэбзым и цIэри апхуэдэу щIыфIащари: «Iэдий» (IэфракIэм къыщыщIэдзауэ Iэбэлагъым нэсу) «ху» (хужь). И щхьэгъусэ Псэбыдэ лъэмыжым шы гуартэхэр къыщрихукIэ, абы и гъуэгур зэпымычу къыхуигъэнэхурт. Зэгуэрым Псэбыдэ жиIащ мылъкуу зэрагъэпэщар езым зэрифIыщIэр. Iэдииху ар и жагъуэ хъуащ икIи къыхигъэщащ гъуэгур нэху хуэзыщIыр езыр зэрыарар. Псэбыдэ къэлыбри, зэщхьэгъуситIыр зэщыхьэжащ. Арати, зэгуэрым Псэбыдэ зекIуэ къыздикIыжым, Iэдииху и Iэр щхьэгъубжэм къыдигъэжакъым, жэщыр апхуэдизкIэ кIыфIти, Псэбыдэ лъэмыжым ехуэхри, псы уэрым ихьащ.
Пщэдджыжьым Iэдииху и лIым и цей кIапэр псы нэпкъым Iулъу къигъуэтыжащ. Iэдииху и чэщанэр XVII лIэщIыгъуэм яухуауэ къалъытэ, абы и лъабжьэм екIуэкI бгы плъыжьхэр бзылъхугъэм и щхьэгъусэм лъыхъуэрэ уIэгъэ хъуа и Iэхэм къыпыжа лъым ириIауэ къалъытэ.
1988 гъэм къэунэхуауэ щыта къуажэ цIыкIур мы зэманым Налшык къалэм и ипщэ, къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ къыпагъэхьэжащ. Къыхэгъэщыпхъэщ, жылэм уэрам 12 зэриIэр икIи абыхэм я нэхъыбэм нарт лIыхъужьхэм я цIэхэр зэрыфIащар (Батэрэз, Ашэмэз, Бэдынокъуэ, Уэзырмэс, Лъэпщ, Сэтэней, Сосрыкъуэ сымэ).
