Прозэм гъуэгу щигъуэтар

Адыгэ прозэм и къыщIэдзапIэ дыдэр нэрылъагъуу икIи щыуагъэншэу къэбгъуэтыжын щхьэкIэ тIощI гъэхэм кIуэцIрыплъыжын хуейщ, ауэ гурыщхъуэрэ шэчрэ зыхэмылъыжыр къыкIэлъыкIуэ илъэсипщIым ипэ дыдэм деж дэ литературэ лIэужьыгъуэ щхьэхуэу прозэ къыхэщхьэхукIа зэрыдиIарщ. Абы теухуауэ щIэныгъэлI Сокъур Мусэрбий мыращ итхар:

«1931 гъэрщ художественнэ прозэм и япэ тхыгъэр дунейм къыщытехьар. Ар ЩоджэнцIыкIу Алий и «Хьэжыгъэ пут закъуэрщ». НэгъуэщIу жыпIэмэ, илъэсипщIым нэскIэ поэзием и закъуэ литературэ псом щытепщэу щытащ. Абы и пэ къихуэ зэманхэм адыгэбзэкIэ тха прозаическэ лIэужьыгъуэ щыIащ, ауэ ар зытхахэр езы Къэбэрдейм щыщтэкъым. ЩэщI гъэхэм и кум ирихьэлIэу усэ зытхыу щыта «прозаикхэм» зыкъатIатэ. Апхуэдэу къохъу автор зыбжанэм я газетно-художественнэ очеркхэр, рассказхэр, повестхэр. Къэбэрдей прозэр дунейм къыщытехьа лъэхъэнэм революцэм и пэкIэ щыIа жьы псоми я лъэужьхэр гъэкIуэдынымрэ щIэуэ къэхъур сыт хуэдизкIи гъэдэхэн къалэнымрэ и кIэм нэсу зэфIэкIауэ щытакъым. Художественнэ прозэри (очеркхэмрэ публицистикэмрэ хэмыту) поэзием хуэдэу, я нэхъыбэм блэкIа зэманыжьым йобгыж. Ар зэращIыр рассказкIэщ, повесткIэщ, ауэ апхуэдэ жанрхэри нэсауэ къызэхъулIэфыр зырызу щытащ.

Хэку зауэшхуэм и пэкIэ ятхауэ зи идейно-художественнэ мыхьэнэр ноби фIэмыкIуэдауэ мы лIэужьыгъуэмкIэ дэ тхыгъэ куэд диIэкъым, ауэ къэбэрдей литературоведением и къалэнщ а щыIэхэр зэфэзэщу къызэщIикъуэжу абы дерсрэ акъылу хэлъыр къыхихыжыну. ЩэщI гъэхэр къэбэрдей литературэм и историем дежкIэ мащэ кIыфIым кIуэцIрыхуауэ къызэрекIуэкIар куэдщ, а мащэр итхъуэжынымкIэ лэжьыгъэ зыгуэрхэр езыгъэкIуэкI цIыхухэр сыт хуэдизкIи гъэгушхуэн хуейщ.

Гу лъытапхъэщ «Хьэжыгъэ пут закъуэм» ещхь нэгъуэщI произведениехэри щэщI гъэхэм зэрыщыIам. Абы хуэдэщ Бажэ Къ. и «Пщыбийр», Махъсидэ З. и «Хьисэ и дыгъуасэхэр». А рассказитIми я лIыхъужь нэхъыщхьэхэр «дыгъуасэ» лIыщIэу щыта щIалэ цIыкIухэрщ. Хьэсет ещхьыркъабзэу, лъапцIэрэ пцIанэу мэжэщIалIэ Пщыбий хьэблэ былымыр егъэхъу. Хьэцухэ я жэмыщхъуэжьым и зэранкIэ щIалэм хьэзаб куэд ишэчын хуей мэхъу. Рассказым и къыщIэдзапIэр гум къонэж: «Махуэр хуабэщ. Iуащхьэмахуэ ухуэплъэмэ узыхуэплъэ къуршыщхьэ хужьыжьхэр дыгъэ нэбзийм пэлыдырт». Дунейм и инагъри и хуитагъри а къыщIэдзапIэмкIэ авторым къыуегъащIэ, а дунеишхуэмрэ щIалэ цIыкIунитIэ щхьэхуимытымрэ я кум дэлъ зэхущытыкIэм лирическэ гурыщIэ - гупсысэ куэдым ухуашэ.

Бажэм нэгъуэщI рассказ гъэщIэгъуэнхэри иIэщ: - «Лацэ и пщIантIэр», «Бэнэныгъэм и мафIэм» жыхуиIэхэр. ГъащIэм къигъэув IуэхугъуэщIэхэм, езы гъащIэм и зыужьыкIэ псынщIэм поэзием и закъуэкIэ жэуап ета хъунутэкъым. Абы прозэ тхыгъэхэр мымащIэу дунейм къытрашэр.

Тхыгъэ зимыIа дэтхэнэ зы лъэпкъми хуэдэу, адыгэхэр я къекIуэкIыкIам ерыщу хоплъэж, тхыдэмрэ нобэрей махуэмрэ зэгъэпщэныр литературэр япэкIэ зыгъэкIуатэщ. Нобэми ныжэбэми ди тхакIуэхэм къагъанэркъым а мыхьэнэшхуэ зиIэ темэр. Прозэми ар зыкъомкIэ къыхощ. Граждан зауэр, бандитхэм ебэныныр, япэ комсомолецхэмрэ коммунистхэмрэ къызэрыхъуа, зэрыпсэуа щIыкIэр, колхозхэм яIэ псэукIэр, - ахэрщ Махъсидэ З., Къуэжей С., Къаныкъуей М., Къашыргъэ Хь., Нало Ж., Теунэ Хь. сымэ я очеркхэри нэхъыбэу зытеухуар.

Зауэм и пэ илъэсхэм къащIэнауэ щыIэ рассказхэм, повестхэм (Къуэжейм и «ЩIэр», Налом и «ПэщIэдзэр»), новеллэхэм ящыщу я мыхьэнэр нэхъ мыкIуэдауэ къэнащ ЩоджэнцIыкIумрэ Теунэмрэ я тхыгъэхэр.

Зауэ илъэсхэм щыгъуэ дзэ газетхэм (1942 - 1945 гъэхэм) урысыбзэкIэ зэпымычу къытехуащ КIыщокъуэ Алим и рассказхэр, очеркхэр, усэ пародиехэр, корреспонденцие куэдхэр. Дауэ щытми, иужьрей илъэс пщыкIутхум и пэкIэ къэбэрдей художественнэ прозэр гущэм хэлъащ, абы зыкъитIатэу щыщIидзар зауэм и ужькIэщ, иджыри гущэпс псори итIэтауэ убж хъунукъым.

Рассказхэм сыт хуэдиз ямыхьэлэмэтагъми, ди зэманым щыIэ гугъуехь псори, цIыхухэм къахыхьа зэхъуэкIыныгъэ куэдхэри, ди зэманым и лIыхъужь нэсри абыхэмкIэ къэгъэлъэгъуа хъунукъым. Пэжыр сыт хуэдизкIэ мыгуащIэми, абы занщIэу еплъын хуейщ: къэбэрдей прозэр иджырей роман, иджырей эпопее хуэныкъуэщ. Прозэр тIэкIу иужьрей зэманым къызэщыуа щхьэкIэ, иджыри лъакъуитIкIэ хуиту къызэфIэувакъым. Иужь илъэсхэм къыдэкIа тхыгъэхэм я жанрым къызэритIасэкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэхэр къаIэт, абыхэм дэтхэнэ зыми нэрылъагъуу гу зылъыптэ образхэр, гупсысэ узыншэхэр, щытыкIэ хьэлэмэтхэр яхэлъу, ауэ тхылъеджэхэр зыхуей, езы гъащIэр нэхъуеиншэу зыщIэхъуэпс елъытакIэ ахэр мащIэ тIэкIущ.

Шортэн Аскэрбий 1954 гъэм а жьы дэхупIэр тIэкIу зыгъэбыдэ лъэбакъуэ ичащ, икIи критикхэмрэ литературэм пыщIа адрейхэмрэ а лъэбакъуэм и инагъымрэ и захуагъэмрэ иджыри къэс зэхамыгъэкIыпауэ щытым, ар ди прозэм и тхьэмыщкIагъэр къыбгурызыгъаIуэ зы щхьэусыгъуэу мэув.

Аскэрбий и «Бгырысхэм» тIэкIу дыкъытеувыIэнщ. Дауи, гурыIуэгъуэщ мызэ-мытIэу печатым щыжаIахэр: романыр къэбэрдей литературэм зэрызиужьым и щыхьэт наIуэщ. Ар езы авторым рассказ зыщыплIрэ очерк зыбжанэрэ зыхилъхьа прозэри зы щIыпIэ гуэрым нэмысауэ щытамэ, зы ехъулIэныгъэ гуэрхэр зыIэримыгъэхьауэ щытамэ, дунейм къытемыхьэнкIи хъунт, тхакIуэм и лэжьыгъэ зыужьыкIэкIэ лIыпIэм зэриувари, ар здыщеджа урыс литературэм ехъулIэныгъэ гуэрхэр къызэрыхихари - а псори гурыIуэгъуэщ. Романым и ухуэкIэм щхьэкIи псалъэ куэд умыгъэкIуэдми ягъэ кIынукъым езыр зытепсэлъыхь тхыдэ щытыкIэр лъэныкъуэ куэдкIэ къигъэлъагъуэурэ нобэрей махуэм ди цIыхубэ къызэрыхуэкIуар къэмыхъункIэ Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэу зэрыщытыр; а Iуэхугъуэр зэрекIуэкIа щIыкIэр гугъуми тыншми, хьэлъэми псынщIэми; а гъуэгуанэ жыжьэр къыщикIу лъэхъэнэхэм щыгъуэ лъэпкъым хэт ифIу щытами, и бийми, хэт къыдэIэпыкъуами, хэт илъахъэу щытами; лъэпкъым и гъащIэмрэ и псэмрэ а лъэхъэнэм къриубыдэу псыхьа зэрыхъуар; а лъэпкъым и тхыдэмкIэ адрей лъэпкъхэм елъытауэ увыпIэ иIыгъар; ди зэманым и идее нэхъ лъэщ дыдэу дунейпсо цIыхубэр зыхуэкIуэн хуей лъэпкъ зэкъуэтыныгъэкIэ дызэджэр - а псори нэрылъагъу, гупсысэр зыгъэлажьэ, гурыщIэр зыгъэуш теплъэгъуэхэмкIэ, сурэтхэмкIэ, цIыху образхэмкIэ, къэхъукъащIэхэр пэжу тхыжынымкIэ, а псори къэгъэлъэгъуэн щхьэкIэ, жыдоIэ дэ, романыр щIэдзапIэ куэд зиIэ композицэкIэ ухуэн хуейт, икIи апхуэдэ дыдэу ухуащ.

Ухэплъамэ, уи щхьэр зыгъэкIэрахъуэу зыгъэунэзэн хуэдиз Iуэхугъуэ къищтащ тхакIуэм. Ахэр материалхэр зэм джафэу зэхэпща мэхъу, зэм щыгъыныщIэ щыптIэгъа нэужь, умыщIэххэу щIэбзэм къыхэпIиикI цы пхъашэр къызэрыпхэуэм хуэдэу, къыхопIиикI. Ауэ Iуэхур аракъым: къыхэпIиикIыр е къыхэпч мэхъу, е хэбгуэж мэхъу, хьэуэ жыпIэрэ, хуэфащэ Iэмэпсымэ къащти техъукI. Нэгумэ Шорэ тхыдэ и лъэныкъуэкIэ пэж дыдэу къэгъэлъэгъуа хъуакъым жыхуаIэри Iуэхушхуэ дыдэкъым: сыт хуэдэу къэбгъэлъагъуэми, Шорэ цIыху хьэлэмэту зэрыщытар, абы и гъащIэр фIыгъуэ лъагэхэмрэ мурад нэхухэмрэ теухуауэ зэрекIуэкIар еджакIуэ щIэблэхэм я фIэщ хъууэ птхыжмэ, щыуагъэ тIэкIухэри къыпхуагъэгъунущ.