Нобелхэ я унагъуэр Урысеймрэ Кавказымрэ зэрепхар

          Нобель и саугъэтыр къэзыхьа цIыхухэр жэпуэгъуэм и япэ тхьэмахуэм къагъэнаIуэ хабзэщ. ЛитературэмкIэ мыгъэрей тыгъэр хуагъэфэщащ Норвегием щыщ драматург, тхакIуэ, усакIуэ, журналист Фоссе Юн. Норвегием и ахъшэкIэ крон мелуан 11-м нэс тыгъэр  долларкIэ 1 мелуан мэхъу.

         Саугъэт тыгъуэм ирихьэлIэу зи илъэс 64-р къизыгъэхьа Фоссе, зэрыжаIэмкIэ, «нобелыр» куэд щIауэ хуагъэфащэрт, ауэ и насып кIэныр къыщикIар иджыщ. «ПхужымыIэр къызэрыпIуэтэн тхэкIэщIэ прозэмрэ пьесэмрэ къызэрыщызыкъуихам папщIэ», - аращ къэпщытакIуэхэм Фоссе щIытрагъэкIуа щхьэусыгъуэу жыхуаIэр. ТхакIуэм уси, прози етх, пьесэу 50-м щIигъу и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Нэхъ цIэрыIуэу иIэ тхыгъэхэм ящыщщ «Трилогие», «Септологие», «Алисс мафIэм хэтщ», «Нэхугъэ» романхэр. Куэдрэ къохъу Нобель и литературэ саугъэтыр зыхуагъэфэщахэм я тхыгъэ урысыбзэкIэ щымыIэххэу, езыхэри дымыцIыхуу. Ауэ Фоссе Урысейми  хамэ къэралхэми щыцIэрыIуэщ. Бзэ щэ ныкъуэм щIигъукIэ зэрадзэкIащ норвег тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр.

        «Норвегием щыщ драматург» щыжыпIэкIэ, Ибсен Генрик и цIэр уигу къэмыкIыжынкIэ Iэмал иIэкъым. Ибсен пхиша гъуэгум зэрырикIуам нэмыщI, Фоссе и лъахэгъу цIэрыIуэм теухуа IэдакъэщIэкI гъэщIэгъуэни иIэщ. 2003 гъэм абы итхащ «Сюзаннэ» зыфIища пьесэр. Ар теухуащ Ибсен Генрик и щхьэгъусэу щыта Туресен Сюзаннэ. Норвегием и драматургхэм я союзым и нэIэ щIэту, пьесэр Рачинская Еленэ урысыбзэкIэ зэридзэкIри, 2017 гъэм режиссёр Огарёв Александр «ДраматикэмкIэ гъуазджэм и еджапIэ» театрым щагъэувауэ щытащ.

Пьесэм хэтыр цIыхубзищ къудейщ, дэтхэнэ зыри и щхьэ хуэпсэлъэжу. Щыри Ибсен поплъэ: илъэс 20-м ит, иджыри Ибсен дэмыкIуа Сюзаннэ-щIалэри, зи къуэр илъэси 7 хъуа къудей, илъэс 30-м ит Сюзаннэ-балигъри, зи лIыр мазэ ипэкIэ дунейм ехыжу, илъэс 70 ирикъуа Сюзаннэ-нэхъыжьри. Апхуэдэ пьесэ зэхэлъхьэкIэр езыр къызэрымыкIуэу зэрыщытымкIэ акъылэгъу умыхъупIэ иIэкъым. 

 «Сэ куэдрэ Ибсен Генрик срагъэщхь, ауэ дызэтехуэу си фIэщ хъуркъым, - щыжиIащ Фоссе Юн интервьюхэм я зым. -  Абы пхиубыкIа гъуэгум срикIуар пэжщ. ИтIани, Шекспир укъыфIэкIмэ, нэхъыбэ дыдэрэ зи цIэ къраIуэ, Чеховым прагъауэ Ибсен Норвегие цIыкIум зэрыщыщым уигу химыгъэхъуапIэ иIэкъым».

         Нобель и цIэр зезыхьэ саугъэтым епха хъыбарым дыщIыдгъуну тфIэигъуэщ а щIэиныр къэзыгъэна унагъуэм игъэхъахэм я тхыдэ кIапэ. Швед лъэпкъым къыхэкIа Нобель лIакъуэр зэман кIыхькIэ Урысейми щыпсэуащ, къэралым и промышленностым зрагъэужьу. А Iуэхум щыгъуазэ дещI швед тхакIуэ Янгфельт Бенгт. Иджыблагъэ Швецием къыщыдэкIащ «Нобель унагъуэр: урыс пащтыхьыгъуэм дэлэжьа швед лIакъуэ» зи цIэ абы и тхылъыр.

         1837 гъэм пащтыхь унагъуэр Нобель Эммануил  елъэIуащ фIыуэ зыхищIыкI сату IуэхумкIэ урыс тетыгъуэм къыдэлэжьэну. Нобелыр а зэманым ахъшэкIэ езым и хэку Швецием щыхилъэфа къудейти, хьэуэ къыхигъэкIакъым. Псы щIагъым къыщыбгъауэ хъуну лагъым къигупсыса нэужь, пащтыхьым и министрхэр къыдихьэхыпат щIалэм. 1842 гъэм абы и унагъуэр Санкт-Петербург къишэжри, шэрхъ къыщыщIагъэкI фабрикэ къызэIуихауэ щытащ.

        АдэкIэ къэхъуахэр революцэм ирагъэщхь. Эммануил и къуэ Альфред «динамит» къигупсысащ икIи ар къагъэсэбэпыху къыпэкIуэну мылъкур «Нобель и цIэр зезыхьэ саугъэту» ятыну уэсят итхащ. Урысейм къыщыхъуащ абы и къуэшитIу Людвигрэ Робертри. Пащтыхь правительствэм шахтэхэр къыхуашэу, а зэманым къэхъея Кърым зауэм къыщысэбэпын IэмэпсымэхэмкIэ тетыгъуэм дэIэпыкъуу щытащ зэкъуэшхэр. Фэтыджэн къыщIэзыгъэкI я заводым ахъшэу къыхэхъуэм хуэдиз къэзылэжьыф IуэхущIапIэ а лъэхъэнэм Каспий хым темытауэ ягъэхъыбарыж. «Бранобель» зыфIаща а IуэхущIапIэм хэхъуэкIэ къыпеуэфыну дуней псом тетар США-м щIыдагъэм щелэжь зы завод закъуэт.

       Нобель зэкъуэшхэм ахъшэфI къалэжь къудейтэкъым, я Iэгури ущIауэ псэухэрт. Бакурэ Индыл псыежэхымрэ щIыдагъэм елэжьу щаIыгъ IуэхущIапIэхэм къыщыщIах мылъкум и процент 40-р езыхэм я инженерхэм  улахуэу иратыжырт. Унафэ псори зэкIуэлIэж, Санкт-Петербург дэт я IуэхущIапIэ нэхъыщхьэр ефIэкIуэныгъэм и дамыгъэ хъуауэ, промышленность и лъэныкъуэкIэ Урысейм щIэгъэхуэбжьауэ зригъэужьырт, Европэм щыщ сатуущIэхэр къадэлэжьэну къехъуапсэу. Людвиг и  къуэ Эммануилт Санкт-Петербург зыкъыщызыужьар. Пащтыхь унагъуэр апхуэдизкIэ Нобелхэм яхуэарэзыти, езыхэм зэрахьэ дамыгъэхэр къагъэщхьэпэну хуит ящIырт.

       Ауэрэ урыс революцэхэм я зэманри къос.  Людвиг ипхъу Мартэ урыс революционерым докIуэ. 1905 гъэм къэхъуа мазае революцэм иужькIэ «Бранобель»-м щылажьэ инженерищ яукIащ. Большевикхэм унафэр къазэрыIэрыхьэу, унагъуэм Урысейм щиIэ мылъкур зэрыщыту яфIэкIуэдащ: унэхэри, мылъкури, я урыс тхыдэри.

          Кавказым сыткIэ-тIэ зэрепхар Нобель унагъуэр? 1917 гъэм екIуэкIа Жэпуэгъуэ революцэр къыщыхъуам, Нобель Эммануил КавказщIыбым щыIэт, псы хущхъуэкIэ зэIэзэ хуэдэу. Хуэмурэ ар КисловодсккIэ (Нартсанэ) къэкIуащ, арат зыщагъэпщкIур пащтыхь унагъуэми, урыс уэркъхэми, мылъку зыбгъэдэлъ нэгъуэщIхэми. 1918 гъэм Мэзкуу ираджа щхьэкIэ, мыкIуэу, ар щэхуу бжьыхьэм къэралым икIащ, гу зэщIэщIам зригъэпщкIухьри. ИгъащIэм зыщIыпIи къыщымыхъуа Iуэхут абыхэм къащыщIар: Нобелхэ Урысейм щагъэлажьэ IуэхущIапIэ 9500-рэ большевик къэралым зрихьэлIэри,  унагъуэм къиугъуеяуэ хъуар IэщIэкIащ.

Эммануил и къуэшхэу Йостэрэ Эмилрэ ВЧК-м яубыдри, Петроград дэт Петропавловск хьэпсым ирадзащ. Совет зэманым къыдэкIа еджакIуэ тхылъхэр тепсэлъыхьу щытащ Нобелхэм «лэжьакIуэбэм я лъыр ирафу зэрыщытам». Пэжыр жыпIэмэ, мы унагъуэм Урысейм и зыужьыныгъэм хуащIа хэлъхьэныгъэм хуэдэ зыхузэфIэкIа куэд Европэм искъым.  Ахэр мылъку зехьэкIэкIэ узыдэплъей хъуну щапхъэу къагъэлъагъуэу щыпсэуащ Урысейм. Я пщIэнтIэпсыр мыхьэлэлтэмэ, я щIэинри ди нобэм къэсыну къыщIэкIынтэкъым. 

                                                                            ЧЭРИМ Марианнэ.