Дунейм и телъыджиблыр

Хеопс и пирамидэр

Хеопс и пирамидэр (Хуфу) - мысыр пирамидэхэм я нэхъ ин дыдэрщ, Дунейм и телъыджиблым щыщу ди нобэм къэсарщ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, илъэс 20-кIэ екIуэкIа ухуэныгъэр щаухар ди эрэм и пэкIэ 2540 гъэрщ. Мысыр пирамидэхэм я хъыбар псоми ящIэ, ауэ нэхъ цIэрыIуэхэр Хеопс (Хуфу), Хефрен (Хафра), Микерин (Менкаура) сымэ я пирамидэхэрщ. Илъэс мини 3-м щIигъукIэ (1300 гъэхэм ирихьэлIэу, Линкольн, Инджылыз, Кафедральнэ соборыр щамыухуэ щIыкIэ) мы пирамидэращ щIы хъурейм ухуэныгъэ нэхъ лъагэ дыдэу тетар. 
Мысырым Iэтауэ щагъэлъапIэ Хеопс и пирамидэр ухуэн щыщIадза махуэр - ар шыщхьэуIум и 23-рщ (ди эрэм и пэкIэ 2470 гъэрщ). Мы махуэр тхыдэ, щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ щIэгъэбыдауэ щыткъым, сыту жыпIэмэ, абы щыхьэт техъуэ Iуэху пыухыкIа щыIэкъым, теухуа дэфтэрхэри апхуэдизкIэ мащIэщи, египтологхэр иризодауэ ар ухуэн щыщIадза илъэсым. 

Семирамидэ и жыг хадэр

Семирамидэ и жыг хадэ фIэдзахэр Дунейм и телъыджиблу къалъытахэм языхэзщ. Абы Амитис и жыг хадэ фIэдзакIи йоджэ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар щIыхаса, пащтыхь Навуходоносор ЕтIуанэм и щхьэгъусэм зэреджэр Амитист. 
ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ар здэщыIар пасэрей къалэ-къэрал Вавилонщ, иджырей Хилл къалэм и Iэгъуэблагъэм. Вавилоным и пащтыхь Навуходоносор ЕтIуанэм (ди эрэм и пэкIэ 605-562 гъ.) и бий нэхъыщхьэ, Вавилон къэралыгъуэм ит къалащхьэр тIэу зэтезыкъута Ассирий пэщIэувэн щхьэкIэ, Мидием и пащтыхь Киаксар дзэ Iуэху зэгурыIуэныгъэ ирищIылIащ. 
ТекIуэныгъэр зыIэрагъэхьэу, Ассирий и щIыр зэхуагуэшыжа нэужь, зэращIылIа зэгурыIуэныгъэм и щыхьэту Мидие пащтыхьым ипхъу Амитис къишащ Навуходоносор ЕтIуанэм. 
Сабэмрэ макъымрэ щыкуэд, пшахъуэщIым тес Вавилоныр ауи игу дыхьэртэкъым щхъуантIагъэ щIыгу дахэм къыщыхъуа пащтыхьыпхъум. Арати, Навуходоносор унафэ ищIащ жыг хадэхэр уардэунэм и хъуреягъкIэ фIригъэдзэну. ЛIэщIыгъуитIкIэ щыIащ ахэр, ауэ иужькIэ кIэлъымыплъыж хъуащ, итIанэ езы уардэунэри ищэхэжащ псы къыщIэуэурэ.

Олимп Зевс и статуер

Фидий и IэдакъэщIэкIщ античнэ скульптурэу Дунейм и телъыджиблым хагъэхьар. Олимпие къалэм дэт Зевс и тхьэелъэIупIэрат ар здэщыIэр. Ди эрэм и пэкIэ 776 гъэм щегъэжьауэ ди эрэм хиубыдэ 394 гъэ хъуху илъэсиплI къэс зэ Олимп джэгухэр щекIуэкIа, нэхъапэкIэ алыдж спортсменхэр, итIанэ урым спортсменхэр щызэпеуэ лъахэрщ. 
Зевс и тхьэелъэIупIэр зэ зымылъэгъуар насыпыншэу къалъытэрт алыджхэм. Зевс тхьэм и цIэкIэ илъэс 300 хъуауэ ирагъэкIуэкI Олимп джэгухэм цIыхубэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэт. 

Артемидэ и тхьэелъэIупIэр

Артемидэ и тхьэелъэIупIэу Эфес щыIэри къалъытащ Дунейм и телъыджэу. Азие ЦIыкIум и псыIуфэм нэхъ и гъунэгъуу щыт алыдж къалэ Эфес дэтащ. Япэ тхьэелъэIупIэ нэхъ иныр щаухуар ди эрэм и пэкIэ VI лIэщIыгъуэрщ. Ауэ ар ди эрэм и пэкIэ 356 гъэм Герострат игъэсауэ щытыгъащ. 
ИужькIэ зэрагъэпэщыжащ, ауэ аргуэру готхэм зэтракъутэжащ. Хъыбархэм къазэрыхэщыжымкIэ, Артемидэ Аполлон и шыпхъут, зэтIолъхуэныкъуэт. Алыджхэм я IуэрыIуатэм къазэрыхэщыжымкIэ, Артемидэ псэ Iуту щIым тет псори и нэIэ щIэтт, фIыуэ илъагъурт, якIэлъыплъырт. Абы хьэкIэкхъуэкIэхэри былымхэри къигъэIэсэрт, удзхэри жыгхэри къигъэкIыфырт. 
ЦIыхухэри гулъытэншэу къигъанэртэкъым Артемидэ, насыпкIэ яхуэупсэрт, зэрышэхэр зэригъэзэгъырт, сабий зыгъуэтахэм тхьэ яхуелъэIурт. Абы и цIэкIэ Эфес къалэм и гъунэгъуу цIыхухэм яухуауэ щытащ тхьэелъэIупIэ абрагъуэр. ТекIуэда ахъшэр зейр Крез пащтыхь къулеижьырт, ар лIа нэужь и къуэм нигъэсыжащ. Мрамор хужьым къыхэщIыкIа тхьэелъэIупIэ абрагъуэр къалэдэсхэм щалъэгъуам я гур хигъэхъуащ. 
Ар диным ехьэлIа Iуэхухэм нэмыщIауэ, нэгъуэщIхэри щызэфIагъэкI центр ехьэжьа хъуат.

Галикарнас мавзолейр

Карий пащтыхь Мавсол и сыныр ди эрэм и пэкIэ IV лIэщIыгъуэм икухэм Галикарнас (иджырей Бодрум, Тырку) дащIыхьащ абы и щхьэгъусэ Артемиссие III и унафэкIэ. Мавзолейр яухуэн папщIэ абы къригъэблэгъащ алыдж архитекторхэу Сатиррэ Пифейрэ, а лъэхъэнэм архитектор нэхъ цIэрыIуэу щытахэу Леохар, Скопас, Бриаксид, Тимофей сымэ. 
Плиний Нэхъыжьым мыпхуэдэу итхыжыгъащ абы и теплъэр: ищхъэрэ, ипщэ лъэныкъуэхэр - фут 63-рэ, IуплъапIэмрэ и щIыбымрэ нэхъ зэвщ, псори зэхэту фут 440-рэ, и лъагагъыр IэфракIэ 25-рэ мэхъу, сэх 36-рэ кIэщIэтщ. КъуэкIыпIэмкIэ щыIэ IуплъапIэр зыщIар Скопасщ, ищхъэрэр Бриаксидщ, ипщэр Тимофейщ, къухьэпIэр Леохарщ. 
Ухуэныгъэр ямыухыурэ пащтыхь гуащэр дунейм ехыжауэ щытащ. Мавзолейм и теплъэ цIыкIу Истамбыл и Миниатюрк паркым итщ. 

Колосс Родосский

Пасэрей алыдж тхьэ Гелиос и статуер абрагъуэщ, Эгей хым и гъунэгъуу щыт Родос кхъухь тедзапIэ къалэм (Алыдж) дэту щытащ. Статуем метр 36-рэ и лъагагът, ар илъэс 12-кIэ яухуащ. Жэзым къыхэщIыкIа а ухуэныгъэ иныр зи IэдакъэщIэкIыр скульптор цIэрыIуэ Харесрэ абы и гъэсэн Лисиппрэщ. 

Родос иIэ кхъухь тедзапIэм деж щаухуа статуер гъунэгъу хытIыгухэми щыплъагъурт. Монументым жэзу тонн 13-рэ гъущIу тонни 8-рэ ихьащ. Зи гугъу тщIы колоссым статуе ин дыдэхэр щIыным къыхуриджа хуэдэт цIыхухэр. Ди эрэм и пэкIэ етIуанэ лIэщIыгъуэм Родос скульптурэ абрагъуэхэр дащIыхьат. 

Александрие гъуазэр

Дунейм и телъыджиблым ящыщ Александрие гъуазэр ди эрэм и пэкIэ III лIэщIыгъуэм Александрие мысыр къалэм щаухуауэ щытащ, кхъухьхэр тедзапIэм къыщесылIэкIэ хым хэт къырхэр ялъагъун папщIэ. Жэщым абы идз нэхур сэбэп яхуэхъурт, къриху Iугъуэр махуэм я гъуазэт. 
Дуней псом япэу щаухуа гъуазэщ ар икIи илъэс минкIэ щытащ. Ауэ ди эрэм и 796 гъэм щIыр хъейри зэхикъутэгъащ. ИужькIэ Мысырым къэкIуа хьэрыпхэм щIэрыщIэу яухуэжащ метр 30 зи лъагагъ гъуазэр. XV лIэщIыгъуэм и кIэхэм Къайт-бей сулътIаным быдапIэ щиухуащ абдежым, ар нобэми щытщ. Гъуазэм метри 120-140-рэ и лъагагъщ, километр 60-кIэ (языныкъуэхэм 100-уэ жаIэ) ущыпэжыжьэми идз нэхур уолъагъу.