Жылагъуэ

Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым иджыблагъэ ягу къыщагъэкIыжащ филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, Урысейм ит еджапIэ нэхъыщхьэхэм щылажьэ, Америкэм и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ фIыуэ зылъагъухэм я Зэгухьэныгъэм хэт, Джордж Сорос и цIэр зезыхьэ саугъэтым и лауреат ЩоджэнцIыкIу Нинэ. 

Бахъсэн щIыналъэм щыщ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм Iэпщэм и цIэр зезыхьэ и уэрамыр щызэрагъэпэщыж.

         Километри 2,6-рэ зи кIыхьагъ гъуэгур илъэсипщI хъуауэ зэрагъэпэщыжатэкъым, кумблъэмбхэр, шэдылъэхэр и куэдт, асфальтыр щIыпIэ-щIыпIэхэм къыщычат, цIыхури транспортри щызекIуэну гугъуу. А уэрамым тетщ еджапIэр, поликлиникэр, фэтэр куэду зэхэт унэр.

ЦIыхухэм лъагагъкIэ къахэщхьэхукIхэм щхьэкIэ «иныжь» е «цIыкIужьей» жаIэ. Дэ тщIэркъым IуэрыIуатэм къыхэщыж иныжьхэмрэ цIыху цIыкIухэмрэ медицинэм къитIэщIа узыфэм  зыгуэркIэ къепхами, ауэ нобэкIэ пыл узымрэ (гигантизм) цIыкIужьеймрэ (нанизм) къэхутэныгъэ щхьэхуэу медицинэм хэтщ.

         КъэкIыгъэ къулейхэмрэ къуршыпс уэрхэмрэ къадэкIуэу, Кавказым и зы плIанэпэм къум щIыпIэ къыщыунэхуныр дунейм и къэхъугъэ телъыджэхэм ящыщт. Ди тхыгъэр зытеухуа, Дагъыстэным и Сары-кум - «пшахъуэ гъуэжь» - къумыр гъэщIэгъуэныщэу щхъуантIагъэхэм я курыкупсэм итщ. А щIыпIэр хъумэн зэрыхуейр къалъытэри ар 1987 гъэм хагъэхьауэ щытащ а республикэм  и лъэпкъ заповедникым. Нобэ ар Кавказым и зыплъыхьыпIэхэм ящыщ зыщ, абы кIуэхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ.

Зи цIэ лIэщIыгъуэхэм щызэIэпахыу, зи Iэужьыр щысэтехыпIэу зэрахьэу гъуэгурыкIуэнухэм ящыщщ къызэралъхурэ илъэс 224-рэ ирикъуа усакIуэшхуэ Пушкин Александр. Тхылъыр зи Iэпэгъухэм абы и цIэр зэхэзымыха яхэту къыщIэкIынкъым. Пушкин Александр къигъэщIа лIыхъужьхэр зытет дунейр псысэ телъыджэм хуэдэщ, уагъэхъуапсэу, гурыщIэхэр къызэщагъэууэ, фIым ухуагъэпабгъэу. Ар икIи гъэщIэгъуэнкъым. УсакIуэм хузэфIэкIащ и дэтхэнэ зы тхыгъэри, ипэкIэ къэмыхъуауэ, цIыхубэм зэхащIыкIын икIи гунэс зэращыхъун бзэ тыншкIэ къиIуэтэн. Ауэ щыхъукIи, ар зэрытха бзэр къызэрыгуэкIт, цIыхубэм яIурылъ псэлъэкIэт.

Адыгэм къызэригъэувымкIэ, зекIуэлI нэсыр хьэлэлу, гущIэгъу хэлъу, тхьэмыщкIэм гулъытэ хуищIу щытын хуейт икIи зекIуэм кърихаIамэ, зи Iуэху хуэмыщIауэ псэухэм яхуэгуэшыныр и къалэнт. Абы езым мылъку зэхуэхьэсын жыхуэпIэр ищIэххэртэкъым, унэм тыншу исыну къытехуэртэкъым. А псор къыщежьэр хабзэрати, зыр адрейм дэIэпыкъуныр, гулъытэ хуищIыныр абы и лъабжьэт.

Сабий литературэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа тхакIуэ Щоджэн Леонид ящыщт ди анэдэлъхубзэм и щытыкIэм игъэгузавэу, ар егъэфIэкIуэнымкIэ Iуэхугъуэ пыухыкIахэр езыгъэкIуэкIыу щыта лъэпкъылI щэджащэхэм. Абы теухуауэ телевиденэми, радиоми, газетхэми ар куэдрэ къыщыпсэлъащ. Щоджэным дедгъэкIуэкIа псалъэмакъхэм язым дыщыщигъэгъуэзауэ щытащ анэдэлъхубзэ и лъэныкъуэкIэ иIа гурыгъузхэм. Ноби ди гъащIэм абыхэм увыпIэ зэрыщаубыдэр къэтлъытэри, Леонид а Iуэхум хуиIа еплъыкIэхэр утыку къитхьащ.

БзэщIэныгъэхэмкIэ кандидат Къумыкъу Маринэ хамэ къэралым адыгэбзэр щегъэджын Iуэхум илъэс зыбжанэ хъуауэ пэрытщ. Ар Зеикъуэ къуажэм къыщалъхуащ, курыт еджапIэр абы къыщиухри, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм щIэтIысхьащ. Ар ехъулIэныгъэ иIэу къиуха нэужь, аспирантурэм и щIэныгъэр щыхигъэхъуащ. Балэ Иринэ и щIэныгъэ унафэщIу фразеологиемкIэ и кандидат лэжьыгъэр игъэхьэзырри, 2006 гъэм пхигъэкIащ.

ЦIыхум и цIэмрэ зищIысымрэ зытет пасэрей картэ цIыкIухэр пхъэм е ятIэм къыхэщIыкIат. 

Урысейм и куэдщ цIыхум и нэгу зыщиужьын, зыщиплъыхьын щIыпIэ телъыджэхэр, мыладжэхэр зэи щымыткIу Ищхъэрэ щIыналъэр е щхъуантIагъэ мыуххэр, хы толъкъунхэр щытепщэ Ипщэ лъэныкъуэ ирехъуи. 
ЗыгъэпсэхупIэ щIыпIэхэм къыщыщIэдзауэ, ди цIыхухэм я хуитыныгъэр сыткIи къызэрабзыхьыным хущIокъу нэгъуэщI къэралхэр, ауэ апхуэдэ щытыкIэхэм я фIыгъэкIэ, ди къэралым и щIыналъэ куэд турист кIуапIэ хъуащ, ди щIыуэпсым и къабзагъымрэ и дахагъымрэ пэхъун зэрыщымыIэр нэхъри нэрылъагъу дуней псом щащIу.