Тхыдэ

Сэхьиб-Джэрий адыгэхэм я щIыналъэр иубыду Дагъыстэнымрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ зэпрыкIыбжэ ищIын мурадкIэ, 1540 гъэм дзэшхуэ къызэрегъэпэщри, Урысеймрэ адыгэхэмрэ къатоуэ. А тхыдэ Iуэхугъуэм тетхыхьащ профессор Дзэмыхь Къасболэт. Нобэ тыдодзэ абы и IэдакъэщIэкIым щыщ пычыгъуэ.

«1545 гъэм и закъуэ ар Шэрджэсым тIэу къохьэ: гъатхэм къухьэпIэмкIэ щыпсэу адыгэхэм, бжьыхьэм къэбэрдейхэм я щIыналъэхэм. Щхьэусыгъуэрэ фIэгъэнапIэу ищIар жанеипщ Къанщокъуэм хуагъэувауэ щыта тыгъэр зэрыримытарщ. Кърымхэм нэхъыбэу къагъэсэбэпар уэсмэнхэм кърата топхэмрэ гынжьей фочхэмрэщ.

Нобэ зи гугъу тщIыну зэрыпхъуакIуэхэм Тэрч районым хыхьэ Акъбащ Ипщэм къыщагъэна лъэужь гущIэгъуншэхэрщ. КъБАССР-м и архивым ехъумэ абы теухуа сатырхэр. Адыгэбзэм къидгъэзэгъа мы дэфтэрым узыщрихьэлIэ унэцIэхэм дэ къыджаIэшхуэ щымыIэ пэтми, хэт ищIэрэ, гур зыгъэхыщIэ а сатырхэр зи унэкъуэщхэр е зи благъэхэр къэзыцIыхужхэм я унагъуэ тхыдэр зэрырагъэкъужыну Iэмал яхуэхъункIи хъунщ. 

Иджыпсту куэдым фIыкIэ ягу къегъэкIыж 1930 гъэм къуажэдэсхэр залымыгъэкIэ зыхагъэхьауэ щыта колхозхэр. Абыхэм ящыщу къэнэжар мащIэ дыдэщ, ди Къэбэрдей-Балъкъэрым щызакъуэтIакъуэщ. Ауэ зэгуэр, уеблэмэ, къуажэм и псэукIамрэ хуащI пщIэмрэ абы иралъыту къекIуэкIащ. НэгъуэщI Iуэху зехьэкIэ щыIэххэу зыми и фIэщ хъужыртэкъым. Ауэ, гъэщIэгъуэныращи, ар зымыдэ сыт щыгъуи щыIауэ къыщIокI. Зи гугъу тщIыри кулакхэркъым, ахэр бийуэ къалъытэри, ягъэкIуэдащ, атIэ колхозхэм хыхьэн зымыдахэрщ.

Шэрджэс… мы псалъэм гуэхыпIэ имыIэу епхащ лIыгъэ, хахуагъэ, адыгагъэ. А фIагъхэмкIэщ Шэрджэс щIыналъэм щыпсэухэр дэнэкIи къызэрыщацIыхуу щытар.

 Нобэ зи гугъу тщIыну Хэку зауэшхуэм епха хъыбарыр зытеухуам и цIэр тщIэркъым.  «Къэбэрдей хъыбарыжьхэм къахэблыкIхэр»  и тхылъым ар къыщызыIуэтэж Къармэ Руслан зэрыжиIэмкIэ,  къэхъуар дунейм къыщытрагъэхьар 2000 гъэхэрщ. Зытхыжар 60 гъэхэм Дзэлыкъуэ районым нэхъ пшынауэ Iэзэу исахэм яз Мэкъуауэ (Тау)  Лалусэ Мурат и пхъурщ, и анэм жиIэжу зэхихауэ.

Мамлюкхэм я дзэзешэ Къанщауэ Гъур дунейм ехыжа нэужь, ар щымыпсэужкIэ, жари, сулътIану хах Тумэн-бей. Тумэн-бей лIы хахуэт, Къанщауэ Гъур и къуэшым и къуэт, илъэс плIыщIым нызэрыхьэса къудейт.

Дабикъ губгъуэм щекIуэкIа зауэм и ужькIэ Селим и
IэмыщIэ Сириер ихуащ. Мамлюкхэр икIуэтыжри, Каир зыщагъэбыдащ. Селим мамлюк дзэпщхэм я деж лIыкIуэ игъэкIуащ: «Фи Iуэхум кIэ иIэщ, зыкъэфт», - жери. «Зы­къэфтмэ, Мысырым и гугъу сщIынкъым, - хуитхащ тырку­ сулътIаным Тумэн-бей. - Зыкъэвмытмэ, сыныфтеуэнурэ уэри уи мамлюкхэри дунейм фытесхунущ».

Адыгэ бэракъыр къыздикIар къэпщIэн папщIэ, инджылыз зыплъыхьакIуэ Спенсер Эдмунд «Шэрджэс щIыналъэм сызэрыкIуар» зыфIища и тхыгъэм ухэплъэн хуейщ.

Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм цIыхум леишхуэ къызэрылъагъэсам ущедаIуэкIэ нобэми щхьэфэцыр мэтэдж. Тхыдэ гуузым щыщщ «Холокостыр». А псалъэм къикIыр «зэтегъэсхьэн» жиIэу аращ, икIи къегъэлъагъуэ фашистхэм журтхэм гущIэгъуншагъэу кIэлъызэрахьар зыхуэдэр. 

«Адыгэ псалъэм» къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм дыщриплъэжым деж, адрей псом нэхърэ нэхъ тфIэгъэщIэгъуэнщ ар Хэку зауэшхуэм и зэманми къыдэкIыу зэрыщытар. А лъэхъэнэм ди газетым зэрихьэу щытащ «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» цIэр. ТекIуэныгъэр илъэс 80 щрикъу мы илъэсым абы и къыдэкIыгъуэхэм уахэплъэжыным и мыхьэнэр ин дыдэщ икIи куэдым уезыгъэгупсысщ.