Тхыдэ

 Ахульго цIэр зэрехьэ Кавказ зауэм и гуащIапIэхэм хабжэ зауэзэрылIхэм я зыр щекIуэкIа дагъыстэн къуршым. ШыщхьэуIум и 22-р дагъыстэнхэм я «накъыгъэм и 21-щ». Зыр адрейм и ужьым иту, машинэхэм Ахульго кIуэ гъуэгур яуфэбгъури, лъыкIэ ятхьэщIа а Iуащхьэм докIуей, къызытепщIыкIахэр хэтми къащIэжын папщIэ.

Джэрий лъэпкъым щыщу адыгэ лъэпкъым щыцIэрыIуэхэр зыбжанэ мэхъу. Абыхэм я лIакъуэр къыщежьэм, я IуэхущIафэу, шыфIэлIыфэу щытам теухуа тхыгъэ гъэщIэгъуэн иIэщ тхакIуэ КхъуэIуфэ Хьэчим.

Къаншыуейм (Курп Ищхъэрэ) и Iэгъуэблагъэхэм мывэ фэеплъ мыинитI щыхъумащ. Зым хьэрыпыбзэкIэ къыхэIущIыкIащ 1815 гъэр. Абы къыхэкIыу къуажэр абдежым щытIысар а бжыгъэм ирапх. Япэ дыдэу зэреджэу щытар Алъхъо жылэщ, пщы лъэпкъым къыхэкIа, пщIэшхуэ зыхуащIу щыта Алъхъо Темрыкъуэ и цIэкIэ.

Фашист Германиер ерыщу хущIэкъуащ Япониер езым и гъусэу Совет Союзым къригъэзэуэну. АрщхьэкIэ къыхутегъэхьакъым, уеблэмэ Москва гъунэгъу дыдэ къыщыхуэхъуами: Токио СССР-м егъэлеяуэ къыщышынэ хъуат. 1938 гъэм Халхин-Гол и деж удын хьэлъэ къызэрыщытехуэрэ. Гитлер хузэфIэкIар Япониер Америкэм и Штат Зэгуэтхэм япэщIигъэувэнырщ. Фюрерыр абыкIи арэзыт, нэхъыбэкIэ гугъа пэтми.

ЦIыху гъащIэм ещхьщ къуажэм и гъащIэри. Ар куэду зэхэлъщ. Зэманыр кIуэхукIэ, и тхыдэри къулей мэхъу. Адрей къуажэхэм хуэдэу, Тэрч районым хиубыдэ Ислъэмей къуажэми тхыдэ хьэлэмэт иIэщ.

1919 гъэм Буденовск, Маныч щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхэуэхэм нэхъ дзэ къудамэ лъэщу къыхэщыжыр Къэбэрдей дивизиеращ, абы хэтт зауэлI 1200-м нызэрыхьэс. Абы къищынэмыщIауэ, 2-нэ Къэбэрдей полкми хэтт зауэлI 618-рэ. Накъыгъэ мазэм Екатеринодар – Армавир – Мейкъуапэ лъэныкъуэхэмкIэ къыщызэрагъэпэщыж зауэм хэщIыныгъэшхуэ щызыхьа Адыгэ дивизиер, ар нэхъ лъэщ ящI артиллерие дивизионымкIэ, «запасной кавалерийский полк» зыфIащари къыгуадзэ. Къылыш-Джэрий СулътIан и унафэм щIэту, бжьыхьэм хуэкIуэу (нэхъ IупщIу жыпIэмэ, жэпуэгъуэм и 5-м) дивизием хэтт зауэлI 1976-рэ.

Махуэ къэс лэжьыгъэ гугъу пэрыт цIыхур хуэныкъуэ мэхъу и псэм зыщигъэпсэхун е и къэухьым щыхигъэхъуэн щIыпIэ кIуэным. Апхуэдэ мыхьэнэ къуажэдэсхэм дежкIэ ягъэзащIэ щэнхабзэмкIэ унэхэм. IуэхущIапIэхэм къыщызэрагъэпэщ зэхыхьэ гъэщIэгъуэнхэм, пшыхь дахэхэм, шэч хэмылъу, цIыхухэм я нэгу зыщеужь.

Терекскэ (Болэтей) къуажэм къатитIу зэтету дэт ЩэнхабзэмкIэ унэр 1967 гъэм «Заря коммунизма» колхозым иригъэухуауэ щытат. Унэр цIыху 450-м тещIыхьащ. ЕтIуанэ къатым библиотекэр щолажьэри, абы къокIуалIэ цIыкIухэри зи ныбжь хэкIуэтахэри.

1980 гъэхэм я пэщIэдзэр Совет Союзым и къэралым и унафэщI зыбжанэм я ухыгъэу къыщIэкIащ. ПIалъэ кIэщIым къриубыдэу Кремлым и блынхэм я деж куэд ямызэхуакуу щыщIалъхьащ КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэ икIи СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафщIхэу Брежнев Леонид, Андропов Юрий, Черненкэ Константин сымэ. Хамэ къэралхэм къикI хьэщIэшхуэхэр нэщхъеягъуэ Iуэхухэм хэтын папщIэ Москва къакIуэурэ ешат, ар икIи зы лъэныкъуэкIи емыкIут.

Дзэ хужьым и телъхьэу, большевикхэм япэу япэщIэувахэм ящыщщ кIахэ адыгэхэм къахэкIа адыгэ шуудзэ полкыр. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар революцэм и жьы гуауэр япэу абыхэм къазэрыщIихуаращ. 1917 гъэм и кIэхэм хужьыдзэ къызэрагъэпэщам куэду яхэтащ адыгэхэр: полковник Кърым-Джэрий СулътIанрэ (Дзэ Iэлым хэта Адыгэ полкым и дзэзешэу щытащ) ротмистыр Уэлэгъей Кушыку сымэ я нэIэ щIэт дзэ пакIэхэмрэ. Ахэращ лъабжьэ хуэхъуар Псыжь лъэныкъуэм япэу къыщызэрагъэпэща Адыгэ шуудзэ полкым. Ар и нэIэ щIэтащ полковник Къылыш-Джэрий СулътIан. А лъэхъэнэм къэхъуахэм къэхутэныгъэхэр езыщIылIа Волков С.

Урысей псом бгыщхьэм щау­хуа и къалэ нэхъ лъагэ дыдэу къалъытэр Тырныаузщ - метр 1307-рэ щIыпIэм тетщ. Ар ­Бахъсэн псыхъуэ зэвым километриплIрэ ныкъуэрэ и кIыхьагъыу бгы зэхуакум дэтщ. Тырныауз Iуащхьэмахуэ районым и къалащхьэщ. Мыбы лъэпкъ куэдым щыщ­хэр щопсэу. Ар къызыхэкIар, комбинатыр къыщызэIуаха зэманым къэралышхуэм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къикIыу, IэщIагъэлI куэд къэкIуауэ зэрыщытарщ.