Тхыдэ

Смирнов Владимир ­(1846 - 1922) Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетыр 1870 гъэм «хьэ­рыпыбзэмкIэ, персыбзэмкIэ, тыркубзэмкIэ кандидат» IэщIагъэр иIэу къэзыуха урыс тхыдэджщ, бзэ ­щIэ­ныгъэлIщ. Нобэ зи пы­чы­гъуэ къэтхь и доктор ­диссертацэр 1887 гъэм пхигъэкIащ абы. Кърым хъа­ныгъуэр зэрызэфIэува щIы­кIэм, абырэ Урысеймрэ я зэхуаку дэлъа зэхущы­тыкIэм я гугъу ищIкIэрэ, Смирновыр адыгэ тхыдэм «Къэнжал зауэ» фIэщыгъэмкIэ къыхэна зауэ­зэ­рылIым топсэлъыхь.

 XVI лIэщIыгъуэм икухэм, адыгэ-урыс зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, ди лъэпкъым къыхэкIа куэдым урысыдзэм къулыкъу щащIэу, Урысей къэралыгъуэр лъэ быдэкIэ увыным я зэфIэкIи я гуащIи халъхьэу щытащ. Абыхэм мымащIэу къахэкIащ къулыкъушхуэ зыIыгъахэр. Апхуэдэхэщ Идар Темрыкъуэ и лIакъуэхэу Сэнджэлей, Къамбулэт сымэ, нэгъуэщIхэри.

«Урысеипщхэм я лъэпкъ дамыгъэхэр» тхылъым и етIуанэ томым 1798 гъэм къытехуауэ щытащ ар.

 Мы  уэрэдыжьыр  пасэрей дыдэхэм ящыщщ, къэбэрдейхэм фIэкIа  адрей адыгэ  лъэпкъхэм яIэкъым.

1. Си джатэжьурэ, уой,  дуней, хьэщхьэрыIуэдзэмэ,

Ежьу: Уо!
И дзэпкъитIымкIэ, уой, дуней, лъыхэр йожэхри.
Ежьу: Уой-ра, уой-ра, уоу-ри-ра-ри!

Лъэпкъ фащэр щыгъын къудейуэ щыткъым ар зезыхьэхэм я дежкIэ. Ар зыми хэмыгъуэщэн къэхъугъэщ, щэнхабзэм икIуа гъуэгуанэр къызэпхыщу, лъэпкъыр тхыдэм и кIыхьагъкIэ къыдэгъуэгурыкIуа хабзэм зэрыхуэпэжымрэ нобэрей дунейм зэрекIумрэ я нэщэнэу.

XV лIэщIыгъуэм Адыгэ (Шэрджэс) феодальнэ къэралыгъуэ къызэзыгъэпэща, адыгэ пщы къудамэхэм я къежьапIэу щыта тепщэ Iущщ.

Щамил Iимамыр Къэбэрдейм къызэрыкIуам урыс дзэзешэхэри тхыдэтххэри убгъуауэ тепсэлъыхьыжащ. Абы зекIуэр къемыхъулIауэ, къэбэрдейхэр, дагъыстэнхэмрэ Шэшэнхэмрэ елъытауэ, диным нэхъ зэрыхуэгущIыIэм къыхэкIыу, и къыхуеджэныгъэр жэуапыншэу къэна хуэдэу щыжаIэ тхыгъэхэр емызэшу къратхыкIыж пэтми, шэч къамыгъанэу щыткъым.