Тхыдэ

Республикэм и тхыдэм уриплъэжмэ, цIыхубэм и гъащIэр фIыкIэ зыхъуэжа зэхъуэкIыныгъэ зыбжанэ ягу къагъэкIыж дызэрыт илъэсым. Къуажэ щхьэхуэхэр зэрызэгуэкIари апхуэдэ щапхъэхэм язщ. Апхуэдэ махуэшхуэ мы махуэхэм игъэлъэпIащ Аруан районым хиубыдэ Псыкуэд къуажэм.

Иджыблагъэ ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым, Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым зэщIыгъуу къызэрагъэпэщат адыгэ узэщIакIуэ Нэгумэ Шорэ къызэралъхурэ мы гъэм илъэс 230-рэ зэрырикъум теухуа зэIущIэ, щIэныгъэрылажьэхэр, студентхэр, аспирантхэр, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэр зыхэтар. 

           Куэшхьэблэ къуажэшхуэр зэпэплIимэу дахэщ, и уэрам Iэхуитлъэхуитхэр языныкъуэ щIыпIэхэм деж щызэхыхьэжрэ адэкIэ щызэхэкIыжу.

Мы къуажэр а цIэ дыдэр зезыхьэ районым и жылащхьэщ, Адыгэ Республикэм и къалащхьэ Мейкъуапэ, и ищхъэрэ-къуэкIыпIэмкIэ щыIэу, километр 60-кIэ пэжыжьэщ,.  

                 Темрыкъуэ и зэманми нэхъ иужьыIуэкIи Къэбэрдейм и гъунапкъэхэм жыжьэ зыщаукъуэдияуэ щытащ. Абы щыхьэт тохъуэ пасэрей картэхэр. Къэбэрдеймрэ Шэрджэсымрэ я щIы кIапэр зэтехьэу зэрыщытам зыми шэч къытрихьэркъым, нэхъ зэIумыбзыр Къэбэрдейм и къуэкIыпIэ гъунапкъэхэрщ.

КъуэкIыпIэ Гъунэгъум мы зэманым щекIуэкIхэм уигу къагъэкIыж ар щIыналъэ шынагъуэу сыт щыгъуи зэрыщытар. Тепщэныгъэмрэ щIымрэ щахузэрымыгъэгъуэшу мыбы лъы куэд щагъэжащ. Яхэлъа гущIэгъуншагъэмкIэ тхыдэм къыхэнахэм ящыщщ курыт лIэщIыгъуэхэм я пэщIэдзэм щыIа ассасинхэм я орденыр (дин-дзэ зэгухьэныгъэр). Ахэр ноби цIэрыIуагъэкIэ хуагъадэ япон ниндзяхэм.

Урысей лъэпкъ библиотекэм иубыд ухуэныгъэм хиубыдэу, Мэзкуу иджыблагъэ къыщызэIуахащ КъурIэн лъапIэр хьэрыпыбзэм кърихыу япэу зэзыдзэкIа академик Крачковский Игнатий и фэеплъ пэш.

КъуэкIыпIэ щэнхабзэр зыджа академик, хьэрып, ислъам щIэныгъэм и урыс тхыдэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа Крачковский Игнатий и цIэр зэхэзымыха муслъымэн гъуэтыгъуейщ. СССР-м щызекIуэу щыта КъурIэным и урысыбзэ зэдзэкIыгъэр гъуэтыгъуей дыдэу, ауэ щыхъукIэ диным и тегъэщIапIэ нэхъыщхьэр къызэрацIыхун нэгъуэщI Iэмал щымыIэххэу илъэсипщI зыбжанэхэр екIуэкIащ.

 Дунейм къызэрытехъуэрэ цIыхур захуагъэм хущIокъу. Дауи, ар абы къызэрыгурыIуэр зэтехуэу къэгъуэгурыкIуакъым. ЗэрыщIэбэна щIыкIэми апхуэдэ дыдэ хужыпIэфынущ. Мис, псалъэм и хьэтыркIэ, ди гъунэгъу Китай абрагъуэм и тхыдэм и зы напэкIуэцI.
А къэралыр феодализмэм къыхэмыкIыфурэ, ХIХ лIэщIыгъуэм хыхьащ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ а зэманым «Уафэ щIагъым» - арат Китайм зэреджэр икIи иджыри а псалъэр куэдрэ къагъэсэбэп - унафэ щызыщIыр езы къэралым цIыху бжыгъэкIэ адрейхэм куэдкIэ щебэкI хань лъэпкъым щымыщ Цин лIакъуэрт. Абы и пащтыхьхэр чжурджэни тунгусхэм къахэкIат.

ЗэрытщIэщи, Урысей къэралыгъуэм Шэрджэсыр къизэуа нэужь, адыгэхэр я лъахэм ирагъэкIауэ щытащ. Урысейм зэрыщатхыжамкIэ, шэрджэс мин 418-рэ абы щыгъуэ Хэкум ирашат, ауэ Уэсмэн пащтыхьыгъуэм IэпхъуэшапхъуэхэмкIэ и комиссэу щыIам абыхэм я бжыгъэр цIыху мелуани 2,8-рэ хъууэ къигъэлъэгъуат. Тыркухэм адыгэхэр щIыпIэ нэхъ пхыдзахэм игъэкIуат. Апхуэдэу Балканхэр, КъуэкIыпIэ гъунэгъур тIысыпIэ яхуэхъуащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, ди лъэпкъэгъухэм Щамым (Сирием) зыщрагъэзэгъар зэманкIэ XIX лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэрщ.

Адыгейм и Куэшхьэблэ щIыналъэм пхрыж Щэхъурадж и ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ щысщ Блашэпсынэ (Лашэпсынэ) зи фIэщыгъэ къуажэр. 2023 гъэм абы цIыху мини 3,6-м нэблагъэ дэсащи, и нэхъыбэр (процент 96-м нэблагъэр) адыгэщ. КъызэрыбгурыIуэ хъунумкIи, зэреджэр IыхьитIу зэхэтщ: «блашэ» - жыг лIэужьыгъуэ (клён), «псынэ» - «щIыщIагъыпс» мыхьэнэхэр къарыкIыу.

Дызэрыщыгъуазэщи, дэтхэнэ зы лъэпкъми къыдекIуэкI хьэлхэр, нэщэнэхэр иIэжщ. Абы и лъэныкъуэкIэ убгъэдыхьэмэ, сыщыуэну къыщIэкIынкъым, ди адыгэ лъэпкъыр сыт и лъэныкъуэкIи нэхъ гумызагъэхэм ящыщ зыуэ къэслъытэмэ. Гуапэ пщохъу нэхъыбэ зрагъэщIэну, псом хуэмыдэу къызыхэкIа лъэпкъым и блэкIам нэхъ куууэ щыгъуазэ зыхуащIыну хущIэкъу щIалэгъуалэ уащыIущIэкIэ. Ахэрщ псом япэу мы тхыгъэр зыхуэгъэзар. Зытеухуар лъэпкъ зыузэщIыныгъэм и зы лъэхъэнэщ.