Тхыдэ

Адыгэ щIалэгъуалэм тхыдэм теухуа сыт хуэдэ Iуэхугъуэри зэрафIэгъэщIэгъуэным щыхьэт тохъуэ интернетым щымыужьыхыжу къыщекIуэкI псалъэмакъхэр. Абыхэм пасэрей лъэхъэнэхэм къыщегъэжьауэ илъэсищэкIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэм щыщIэкIыжу архив дэфтэрхэм къызыкъуахыж щысэхэр зэIэпах, тхыдэ къэхъугъэхэм ублапIэ яхуэхъуам къыщыщIадзэурэ ар апхуэдэу щIэхъуам и щхьэусыгъуэри къызыхэкIари щызэпагъэувэжу уэршэр хьэлэмэтхэр ирагъэкIуэкI. Пэжщ, абыхэм ихъу-илъхэри къахокI, къэхъугъэм и пэжыр я нэгу къызэрыщIэувэр зэпIэзэрыту утыку къизылъхьэфхэри яхэтщ.

ГъэщIэгъуэнщ

Абы къигъэщIар мащIэщ - илъэс 42-рэ къудейщ, ауэ къигъэнащ мыкIуэдыжын лъэужь. Пэжу, Шампольон Жан-Франсуа (1790 - 1832 гъ.гъ.) цIэрыIуэкъым Ньютон е Колумб хуэдэу, и цIэр зыщIэри щIэныгъэфI зыбгъэдэлъхэм я закъуэщ; ауэ а щхьэусыгъэм зыкIи игъэцIыкIукъым зэфIигъэкIам и инагъыр: лъэхъэнэхэр зэпищIэфащ.
 

Иджы «Европэ зэкъуэт» жыхуаIэу ягъэвур ипэжыпIэкIэ зэкъуэт? А упщIэм и жэуапыр тыншу хыболъагъуэ тхыдэм. ЖытIэну ирикъунщ насыпыншагъэ ин дыдэхэр къэзыша дунейпсо зауитIри къыщыхъеяр а континентыр зэрыарар. ИтIанэ сыт хуэдэ зэкъуэтыныгъэ зи гугъу пщIынур? ЛIэщIыгъуэкIэрэ къекIуэкIащ абы щыпсэу къэралхэр зэныкъуэкъуу, зым зыгуэр къытрихын мурадкIэ къарукIэ зэпэщIэувэу. ХэуныкIахэри хилъэфахэри щыIэщ. Нобэ зи гугъу тщIы Италиер (Урымыр) ящыщщ иужьрейхэм.

Урысейр хэIэтыкIауэ зэрыгушхуэу, абы и дамыгъэу къонэж, усакIуэ Пушкин Александррэ япэ урыс император Пётр Езанэмрэ. ЦIыхухэм зэреупщIам къызэригъэлъэгъуамкIэ, а тIум цIэрыIуагъкIэ зы процент закъуэ я зэхуакуу аращ. ЗыкъомкIэ къакIэрыхуу абыхэм якIэлъокIуэ Сталин Иосиф, Ломоносов Михаил, Ленин Владимир, Толстой Лев, Достоевский Фёдор, Менделеев Дмитрий сымэ, нэгъуэщIхэри.

 Франджы тхакIуэшхуэ Дюма Александр-нэхъыжьым и «Мушкетёрищ» романым кардинал де Ришелье къыщыгъэлъэгъуащ пащтыхьымрэ абы и щхьэгъусэмрэ зэпымыууэ якIэщIэтIыхь цIыху бзаджэу. Абы щыгъуэми, ар ипэжыпIэкIэ езым и къэралым хьэрэмыгъэншэу псэухукIэ хуэлэжьащ икIи щIэбэнащ и фIыгъуэм. Езыр бгъэдэлъ зэфIэкIхэмкIэ апхуэдизкIэ цIэрыIуэ хъуати, уеблэмэ япэ урыс император Пётр Езанэр ехъуапсэу щытащ: «Сэ си пащтыхь лъахэм и зы Iыхьэр щIэстынт, абы хуэдэу Iэзэу адрей Iыхьэр зесхьэфыным».

Урыс-Кавказ зауэм теухуа хъыбар куэд тхыдэм къыхэнащ, абы теухуа 1уэхугъуэ куэд тхыгъэ щхьэхуэуи ятхыжащ. Апхуэдэ зы хъыбарщ Къэрмокъуэ Хьэмид къигъэлъэгъуэжари.

«Урыс офицер Новицкий Георгий Василий и къуэм шапсыгъ лIакъуэлIэш Мэгъурокъуэ Пщыкъуий хэгъэрей зыхуищIри, Кавказ зауэм и мафIэ лыгъэм хэт адыгэхэм я хэкум къихьэн хузэфIэкIауэ щытащ 1829 гъэм - абы ипэкIэ ар зыми къехъулIатэкъым.

Урысейм Украинэм щригъэкIуэкI дзэ Iуэху хэхар зыхуэгъэза мурад нэхъыщхьэхэм ящыщщ а къэралым нацизмым и бжьыр щхьэщахыныр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы и Iэжьужьхэр къощIэрэщIэж, СССР-р я пашэу етIуанэ дунейпсо зауэм щызэхапIытIа пэтми. Зэрытлъагъущи, къуэпсхэр къэнащ. Мыр удз бзаджэм ещхьщ, сыт хуэдизрэ ирамыупщIыкIами, щIыпIэ-щIыпIэхэм къыщызэфIоувэж, хьэфIанэр зэрагъэтIылъу.

Москва и Кремлыр лIэщIыгъуэ куэд хъуауэ къэралым и дамыгъэ лъапIэщ. Апхуэдэуи щытащ Петр Езанэм щыхьэрыр Санкт-Петербург игъэIэпхъуэн ипэкIэ мыбы щыпсэуащ пащтыхьымрэ абы и блыгущIэт гъунэгъухэмрэ я унагъуэхэр. Ауэ иужькIи нэщI хъуакъым. Псалъэм и хьэтыркIэ, ХХ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм мыр я хэщIапIэу щытащ цIыху куэд дыдэм - мини 4-м нэблагъэм - къулыкъущIэшхуэхэмрэ абыхэм я унэIут бжыгъэншэхэмрэ. Чудов, Вознесенск кулъшырыфхэм щыпсэурт аргуэру зы мин.