Тхыдэ

Мы зэманым Болэтей къуажэм Блай лъэпкъым щыщ дэмысыжми, зэгуэр ахэр мыбы щыпсэуащ жылэм и пщIэр яIэту, и Iуэхум зрагъэужьу. Къапщтэмэ, Блайхэ осетин лъэпкъщ, ауэ абыхэм я нэхъыжь зэкъуэшхэу Блайрэ Къапирэ адыгэ бзылъхугъэхэр къашэри (Курп Ищхъэрэ щыщ Къуэжейхэрэ Мэрзейхэрэ япхъухэр), хуэм-хуэмурэ адыгэ лъэпкъ къатехъукIащ.

ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Европэмрэ Урысеймрэ зыщиубгъуащ иужькIэ цIэрыIуэ хъуа профсоюз зэщIэхъееныгъэм. Абы щыгъуэм зыщIэбэнхэри я IуэхущIафэхэри зэтехуэрт. Октябрь революцэр текIуа иужь, я мурадхэр зэтехуэжакъым. КъухьэпIэмкIэ ахэр зэрыщытауэ къыщынэжат: лэжьэгъуэ зэманыр сыхьэти 8-м хуэгъэкIуэн, я улахуэхэр кърырагъэIэтын. ГуащIэрыпсэухэр хуит щыхъуа къэралым и профсоюзхэр хэт къызыщхьэщыжынур? А упщIэ гугъум и жэуапыр къэлъыхъуэнырт профсоюзхэм 1918 гъэм и щIышылэм Петроград щекIуэкIа япэ съездыр нэхъыщхьэу зытеухуари.

VI лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу, тырку зауэлI лъэпкъхэм къагурыIуащ шым зрадзу зыщыпсэу щIыпIэхэр ябгынэным и чэзур къызэрысар. Нэр здынэплъысым адрыщI щыIэ щIыналъэхэр къэхьэхуным, тырку щIэблэм щIыгум зыщегъэубгъуным и зэман къэсат.

 Ахульго цIэр зэрехьэ Кавказ зауэм и гуащIапIэхэм хабжэ зауэзэрылIхэм я зыр щекIуэкIа дагъыстэн къуршым. ШыщхьэуIум и 22-р дагъыстэнхэм я «накъыгъэм и 21-щ». Зыр адрейм и ужьым иту, машинэхэм Ахульго кIуэ гъуэгур яуфэбгъури, лъыкIэ ятхьэщIа а Iуащхьэм докIуей, къызытепщIыкIахэр хэтми къащIэжын папщIэ.

Джэрий лъэпкъым щыщу адыгэ лъэпкъым щыцIэрыIуэхэр зыбжанэ мэхъу. Абыхэм я лIакъуэр къыщежьэм, я IуэхущIафэу, шыфIэлIыфэу щытам теухуа тхыгъэ гъэщIэгъуэн иIэщ тхакIуэ КхъуэIуфэ Хьэчим.

Къаншыуейм (Курп Ищхъэрэ) и Iэгъуэблагъэхэм мывэ фэеплъ мыинитI щыхъумащ. Зым хьэрыпыбзэкIэ къыхэIущIыкIащ 1815 гъэр. Абы къыхэкIыу къуажэр абдежым щытIысар а бжыгъэм ирапх. Япэ дыдэу зэреджэу щытар Алъхъо жылэщ, пщы лъэпкъым къыхэкIа, пщIэшхуэ зыхуащIу щыта Алъхъо Темрыкъуэ и цIэкIэ.

Фашист Германиер ерыщу хущIэкъуащ Япониер езым и гъусэу Совет Союзым къригъэзэуэну. АрщхьэкIэ къыхутегъэхьакъым, уеблэмэ Москва гъунэгъу дыдэ къыщыхуэхъуами: Токио СССР-м егъэлеяуэ къыщышынэ хъуат. 1938 гъэм Халхин-Гол и деж удын хьэлъэ къызэрыщытехуэрэ. Гитлер хузэфIэкIар Япониер Америкэм и Штат Зэгуэтхэм япэщIигъэувэнырщ. Фюрерыр абыкIи арэзыт, нэхъыбэкIэ гугъа пэтми.

ЦIыху гъащIэм ещхьщ къуажэм и гъащIэри. Ар куэду зэхэлъщ. Зэманыр кIуэхукIэ, и тхыдэри къулей мэхъу. Адрей къуажэхэм хуэдэу, Тэрч районым хиубыдэ Ислъэмей къуажэми тхыдэ хьэлэмэт иIэщ.

1919 гъэм Буденовск, Маныч щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхэуэхэм нэхъ дзэ къудамэ лъэщу къыхэщыжыр Къэбэрдей дивизиеращ, абы хэтт зауэлI 1200-м нызэрыхьэс. Абы къищынэмыщIауэ, 2-нэ Къэбэрдей полкми хэтт зауэлI 618-рэ. Накъыгъэ мазэм Екатеринодар – Армавир – Мейкъуапэ лъэныкъуэхэмкIэ къыщызэрагъэпэщыж зауэм хэщIыныгъэшхуэ щызыхьа Адыгэ дивизиер, ар нэхъ лъэщ ящI артиллерие дивизионымкIэ, «запасной кавалерийский полк» зыфIащари къыгуадзэ. Къылыш-Джэрий СулътIан и унафэм щIэту, бжьыхьэм хуэкIуэу (нэхъ IупщIу жыпIэмэ, жэпуэгъуэм и 5-м) дивизием хэтт зауэлI 1976-рэ.