Тхыдэ

Сирием щекIуэкIа зауэм и лъэхъэнэм Хэкум къэIэпхъуэжауэ щытащ илъэс тIощIрэ пщIырэкIэ дзэм хэта ПщыхьэщIэ Джумхьэ. И сабиигъуэм и анэм едаIуэурэ уэрэдыжь куэд зи гум къина дадэм и уэрэд жыIэкIэри гуакIуэщ, абыхэм ятеухуа уэрэдхэм я тхыдэри егъэлеяуэ гъэщIэгъуэнщ. 

Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, Урысейм фIыкIэ зыпащIэн я мураду, япэ дыдэ Москва мыурыс лъэпкъыу дыхьар адыгэпщхэрщ. Ахэр лIакъуэ-лIакъуэкIэрэ зыщыщыр, здикIа щIыпIэхэр зыхуэдэр зэхэгъэщхьэхукIарэ наIуэу тхыдэм тхуихъумащ. 

Иджы щымыIэж СССР-м и зыужьыныгъэм гъуэгу нашэкъашэ куэд хэлъащ. Абыхэм ящыщщ щIыщIэр «къызэраIэтар». Иджы абы къикIыр куэдым ящIэжыркъым, арщхьэкIэ а зэманым «щIыщIэ» псалъэм щIалэгъуалэр къызэщIиIэтэрт, жыджэрагърэ тегушхуэныгъэрэ къахилъхьэу.

Комсомолым хэтхэмрэ студентхэмрэ Iэмал ягъуэтат я къару еплъыжыну, къэралым зиузэщIэным яхузэфIэкI халэжьыхьыну.

Урыс-Кавказ зауэм и тхыдэм щыцIэрыIуэ дыдэщ Ажджэрий и къуэ КушыкупщкIэ зэджэр. КъызыхэкIар пщы лъэпкъщ, аращ КушыкупщкIэ щIеджэр. ЛъэпкъкIэ зыщыщыр нобэми IупщI хъуакъым. КъардэнгъущI Зырамыку зэрыхуигъэфащэмкIэ, Кушыку Уарп Iуфэ (Шэрджэсым) Iуса беслъэней жылэщ къыщалъхуар, езыр беслъэнейуэ къыщIэкIынущ. Ар щIыжиIам щхьэусыгъуэ хуэхъуа хъыбарыр адэкIэ къыпыдощэ.

 Хэку зауэшхуэр зэриухрэ заул дэкIащ, абы хэтахэм ящыщу псэужыр закъуэтIакъуэщ. КърикIуахэри белджылы хуэдэщ. АрщхьэкIэ тхыдэр, Iуэхухэр зэрекIуэкIар зэзыхьэкIыну хущIэкъухэм я бжыгъэм кIэрыхуркъым. Къамыгупсыс щыIэкъым. Псалъэм и хьэтыркIэ, ди адэхэмрэ адэшхуэхэмрэ я лIыгъэр, абыхэм зэфIагъэкIахэм я мыхьэнэр ягъэмэщIэн папщIэ ТекIуэныгъэ Иныр зи фIыщIэр… щIымахуэ щIыIэ ерур арауэ жаIэ. Жагъуэгъухэм я мызакъуэу, урысейхэми иджыри яхэтщ апхуэдэу къэзылъытэ.ТегъэщIапIэ ящIри, нэмыцэ дзэзешэхэм езыхэм загъэхеин щхьэкIэ къагупсысахэрщ.

Я мурадхэр зэрызрагъэхъулIэну къарухэр щыхуримыкъум и деж бийхэр хуэкIуэ хабзэщ террорист Iэмалхэм. Ар къыщежьари дыгъуасэкъым. Мы тхыгъэм дэ щыфхуэтIуэтэну дыхуейт къэунэхуу лъэлъэжыхукIэ къэрал кIуэцI, къэрал щIыб жагъуэгъухэм екIурабгъу имыIэу япэщIэту СССР-м и НКВД-м иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм и тхыдэм щыщ зы Iуэхугъуэ закъуэ.

Сыт хуэдэ Iуэхуми тхыдэ зэриIэм ещхьу, шейудзми (душица) езым и къежьапIэ иIэжщ. Абы и щIыналъэу ябжыр Китайрщ. 

ЦIыхум и къэхутэныгъэ нэхъ инхэм ящыщщ радиор. XIX лIэщIыгъуэм и кIэм къыдагъэкIа а Iэмэпсымэм цIыхухэр дэнэ щIыпIэ щымыIэми зэпищIащ, хъыбархэр зы щIы кIапэм икIыу адрей лъэныкъуэм асыхьэту нихьэсыфу.

Пасэм псэуа тхыдэтххэм адыгэхэр (зэрыщыту къатщтэмэ) зищIысым ди лъэхъэнэр (эрэр) къимыхьэ ипи хащIыкIыу щытамэ, историографие, этнографие щIэныгъэхэм жаней лIакъуэм (мыхэри адыгэт) и цIэм дазыщрихьэлIэр XVI лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэщ.
Къэхъуа-къэщIахэр зратха «Никон и тхылъ-хъумалъэм (летопись)» зейр къахуэмыщIэм зэрыхигъэхьауэ, 1552 гъэм къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ адыгэхэр (шэрджэсхэр) хэтащ урысхэм зэщIагъэуIуа я дзэр Къэзан къащтэну щебгъэрыкIуэм.

Фи нэгу къыщIэвгъэхьэт осетин къуажэ пхыдзам и Iэгъуэблагъэм щыхъуакIуэ мэлхэм бэлэбанэу хуэпа дадэ жьакIэху ящхьэщыту. 
Асыхьэтым нэхъыжьыфIым и пащхьэм хъыджэбзитI къохутэ. 
- Къуажэ школыр дауэ къэдгъуэта хъунуми къыджумыIэфыну пIэрэ, дадэ? - урысыбзэкIэ зыкъыхуегъазэ тIум я зым. 
Дадэм и жэуапыр къыдримышей щIыкIэ, мыдрейм и ныбжьэгъум инджылызыбзэкIэ зыхуегъазэ: 
- Уи фIэщу жэуапкIэ ущыгугърэ? Сыт абы къыбжиIэфынур? И Iэбжьанэм фIейуэ дэлъыр урикъунщ!