Къэбэрдейм и къэунэхукIэм ехьэлIауэ

СяпэкIэ къыдэкIащ Нало Заур, Бгъэжьнокъуэ Бэрасбий, нэгъуэщI щIэныгъэлI гъуэзэджэхэм я IэдакъэщIэкIхэр. Сэ нэхъыбэу зытезгъащIэр курыт лIэщIыгъуэхэм я нэхъ кIасэ лъэхъэнэм къэбэрдей лъэпкъым игъуэта теплъэрщ. Иужьрей зэманым а Iуэхум зэдауэ мышу куэд къыдокIуэкI. 

Совет зэманым дэ тегъэщIапIэу диIар урысей кавказовед лъэрызехьэ Лавров Леонид и лэжьыгъэхэрщ. Ар псэ хьэлэлкIэ бгъэдыхьат адыгэ тхыдэм, къызэхимыкIухьа адыгэ жылэ куэд къэнатэкъым. 1951 гъэм къыдигъэкIа тхыгъэр зытеухуар къэбэрдейхэр къыздикIамрэ иджырей Къэбэрдей щIыналъэм щитIысхьамрэщ. Абы зэритхымкIэ, а Iуэхугъуэр щекIуэкIар XIII лIэщIыгъуэм и кIэухымрэ XIV-м и кIыхьагъкIэрэщ. Ауэ лIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм зэдауэ гуащIэхэр къежьэри, пэжыр пцIыуэ къыщIрагъэдзыну куэд иужь ихьащ. ЩIэмыдауэ щыIэтэкъым, адыгэ Iуащхьэхэу хьэдэ щIэлъхьэпIэхэр зейм нэгъунэ. Апхуэдэу щыхъум, сэри къезгъэзэгъащ псалъэмакъым сыхыхьэну, зэдауэ гъущэу щымыту, историографие, источниковедение я лъэныкъуэкIэ щыIэ Iэмал псори я пащхьэ къызэрислъхьэным сыхущIэкъуу. 

Лавров и тхыгъэм нэхъ лъабжьэ быдэ къыхуэгъуэтын хуей хъуат. Къэзугъуея дэфтэрхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, пэж дыдэу а щIэныгъэлIым къихьа лъэхъэнэрщ Къэбэрдейр щызэтеувари, и щIыгу щигъуэтари. ИкIи мыбдежым мыхьэнэшхуэ щиIащ «естественно-исторический фактор» жыхуаIэми. 1346 - 1347 гъэхэм Евразиер гузэвэгъуэшхуэм – емынэ узым – зэщIищтауэ щытащ. 1352 гъэ пщIондэ ужьыхакъым ар. А лъэхъэнэм къыщIэна тхыгъэжьхэм абы щоджэ «ажал фIыцIэкIэ», адыгэм «емынэ фIыцIэ» жеIэ. А Iуэхум куэдкIэ ихъуэжащ европей щIыналъэхэм я зэхэтыкIэр. 

Хыщхъуэм (ЩIыкурытых) и Iуфэм Iус къэралыгъуэхэм щыпсэуахэм ящыщу зи пщIанэ фIэкIа къемылаи яхэтт. Пандемиер къыщежьар Дыщэ Ордам и гупсэрщ, иджырей Волгоградрэ Астрэхъанрэ я зэхуакум хуэзэу (Ордам и къалащхьэр тхуэнейрэ Iэпхъуащ). 

ЗэрытщIэщи, Прикаспий Ищхъэрэр емынэ узыр къыздикI щIыпIэхэм я реестрым ноби хэтщ. Европэр мыхъуу, ди щIыпIэхэм я гугъу тщIымэ, емынэр псом япэу зэуар Дыщэ ордарщ. Абы иужькIэ, унафэ лъэщ зимыIэж хъаныгъуэр сыт и лъэныкъуэкIи ехуэхри, куэдрэ зыкъыхуэужьыжакъым. Апхуэдэу екIуэкIащ зы мыхъуми илъэс 60-кIэ. Абы къыдэкIуэу, пэгъунэгъу къэралыгъуэхэм, лъэпкъхэм зыкъаужьащ. 

Емынэм къелат Шэрджэсыр, Урысейр, Литвар. Ди лъэпкъыр нэхъ къыщIызэтена щхьэусыгъуэхэм ящыщт я псэукIэмрэ къабзэлъэбзагъэу зэрахьэмрэ. Адыгэхэм гъавэ ящэ мыхъумэ, къащэхуртэкъым, езым яIэр куэду зэтралъхьэу яхъумэртэкъым, хьэжыгъэр лъагэу Iэта гуэнхэм щызэрахьэрт. НэгъуэщIу жытIэмэ, узыр зезыхьэ дзыгъуэхэр зэрыхэмыхьэным хуэсакъырт. Ар лIэщIыгъуэкIэрэ къадэгъуэгурыкIуэ Iэзагъэт. 

… Уи фIэщ пщIы хъунущ а лъэхъэнэм хуит къэхъуа щIыналъэхэм адыгэ лъэпкъхэр уэру итIысхьэу щIадзауэ. КъуэкIыпIэмкIэ – Каспием, ищхъэрэ-къухьэпIэмкIэ – Кърымым, Поднепровьем нэс. Иужьрейм деж а зэманым къыщыунэхуат япэ адыгэ къэзакъ общинэхэр. А зэманырщ лъэ быдэкIэ ува къэралыгъуэхэм ираш зауэлIхэмкIэ Мысыр мамлюкхэм я дзэр ягъэлъэщу щыщIадзари. ЗэрытщIэщи, мамлюкыдзэм и нэхъыбэр адыгэт. 1440 гъэм муслъымэн империе абрагъуэм и сулътIан хъуащ Бэркъукъуэ – дзэпщ Iэзэу, тет губзыгъэу щытами, бзаджагъэрэ акъылыфIагъэкIэрэ тепщэныгъэр иубыдами хэт ищIэрэ – дзэм и нэхъыбэр щыадыгэкIэ, хэту щытми зы адыгэ теувэфынтэкъэ.

Мис апхуэдэу «емынэ фIыцIэм» и IызынкIэ дуней зэхэтыкIэми зихъуэжат. Ауэ иджыри зы щхьэусыгъуэ иIащ абы. А лъэхъэнэм адыгэ лъэпкъхэр нэхъ зэкъуэту, унафэм щIэтыфу, сыт хуэдэ къаруми пэщIэтыфу щытащ. Феодал тепщэгъуэри лъэщу зэтеувати, монголым зыкIи къыпикIуэтынутэкъым. Монголхэри бий лъэщ хуейтэкъым, дамэгъу лъэрызехьэр нэхъ къащтэнут. Адыгэхэм уезэуэну дзыхьщIыгъуэджэт, нэхъыфIыр ядэщIыгъуу Европэм, Гупэ Азием упэщIэтынырт. Адыгэхэр зэран мыхъуу, монголхэм Индыл Iуфэр и кIыхьагъкIэ къахуэнэжащ, езыхэми тыншу Кавказ Ищхъэрэр яуфэбгъуащ.

Аращи, XIII лIэщIыгъуэм и кIэухым Къэбэрдейм и щIыналъэхэр быдэу иIыгът. Литвам къикIа источник гъэщIэгъуэн дыдэ щыIэщ, къэбэрдеищIым теухуауэ. Абы итщ мыпхуэдэу: «Литвам и пщышхуэ Витаутас КъэбэрдеймкIэ иунэтIат». Мыр щIыжысIэр ди «ныбжьэгъухэу» къэбэрдей лъэпкъыр XIV лIэщIыгъуэм щымыIэххауэ зыгъэвухэм яхуэзгъазэущ. Къафщти феджэ, нэгъуэщI мыхъуми, куржы, ермэлы источникхэм, абыхэм я бжыгъэр дунейм техуэркъым. 

… Къэбэрдей тхыдэм утетхыхьыну икъукIэ тыншу къысщыхъуащ сэ. Сыту жыпIэмэ, Урысейм хуиIа пыщIэныгъэм и фIыгъэкIэ, дэфтэррэ тхыгъэу посольскэ приказхэм къыхэнам щIэи гъуни иIэкъым. Абыхэм уахэплъэмэ, къэрал кIуэцIым къыщекIуэкIари пщыгъуэ къудамэхэм яку дэлъа зэхущытыкIэхэри – псори наIуэу къыболъагъуф. 

Сэ тхыдэр щIэрыщIэу зэзыгъэзэхуэжхэм сащыщкъым. Ауэ илъэс куэдыщэкIэ – зикI адыгэ тхыдэм тетхыхьын зэрыщIадзэрэ – къаугъуея псори нэIупхъуэ яIулъу ятхам ещхьщ. ИужькIэ нэхъ хуиту улэжьэну Iэмал къыкъуэкIа щхьэкIэ, зыгуэр зэпхъуэкIыныр нэхъ тынш хъуакъым. Иджыпстуи мычэму къыжыIэн хуейщ: мыр пэжкъым, пэжыр моращ. 

… 1995 гъэм, урыс летописым нэхъ тегъэщIапIэ симыIэу сызыхуэкIуа Iуэху еплъыкIэм ипкъ иткIэ, жысIэгъат Кърымым адыгэ династие щыIауэ. А лъэхъэнэ дыдэрат Мысырым (Египет) адыгэ династиер щытетари. АтIэ, зы гъэ Москва букинист тыкуэн гуэрым къыщызощэху нэмыцэ къэхутакIуэшхуэ Байер Ханс и монографие. СызыхуэкIуа хуэгъэфэщэныгъэр мыбы куэд щIауэ итхакIэт, нэмыцэ, румын, чристэн-византие дэфтэрхэр и тегъэщIапIэу. «Адыгэ лIакъуэр, - етх абы, - Кърым готием щытепщэу щытащ илъэс 75-кIэ – 1400 гъэм къыщыщIэдзауэ 1475 гъэм Кърымыр тыркухэм яубыдыхункIэ! Династие унэшхуэхэми пыщIэныгъэхэр яхуиIащ».

Апхуэдэу, Москва и къэралыгъуэщIэм теува Иуан III-нэм лъыхъу игъэкIуат Кърымым иса адыгэхэм я къалащхьэ Манкупым, и къуэ Василий III-м щхьэгъусэ къыхуилъыхъуэу. Хуэбгъэфащэ хъунущ, урыс лъыхъухэр къэмыс ипэ, Кърымым тыркухэр къихьэу адыгэ лIакъуэр зэтраукIауэ е гъэру Константинополь ирашауэ. Армыхъуамэ, дуней шэрхъыр мыпхуэдэуи къекIэрэхъуэкIынкIэри хэлът: Василий III-нэм адыгэ къишатэмэ, Иуан IV-м и анэр адыгэнкIи хъунт…