УФ-м щIыхь зиIэ и юрист, щIэныгъэлI цIэрыIуэ, къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэшхуэ Къалмыкъ Юрэ Хьэмзэт и къуэр (I934-I997) Урысей Федерацэм и иджырей тхыдэм лъэужь ин къыщызыгъэна хэкулIщ. Алыдж IуэрыIуатэм и лIыхъужь Прометей зэрихьауэ щыта лIыхъужьыгъэм хуэдэщ Къалмыкъ Юрэ къэрал политикэм щигъэзэщIа къалэныр: щIэныгъэм, зэхэщIыкI куум, псэ хуабагъэм я нэхур цIыхубэм яхуихьащ, и гущIэм кърихыурэ. Абы бгъэдэлъа зэфIэкI лъагэр, хэлъа псэкупсэ къулеягъыр, жыпIэнурамэ, иджыри нэсу наIуэ къэхъуфакъым, апхуэдизу ахэр лъащIэншэщ, гъунапкъэншэщи.
ГъащIэ купщIафIэ икIи Iуэхугъуэ инхэмкIэ гъэнщIа къикIуащ Къалмыкъ Юрэ. Ар I934 гъэм щIышылэм и I-м къыщалъхуащ Шэрджэс автономнэ областым хыхьэ Хьэбэз куейм и Абазакт къуажэм. Я жылэм дэт курыт школыр, иужькIэ областной медицинэ еджапIэр фIы дыдэу къиухри, Калининым и цIэр зезыхьэ Ленинград юридическэ институтым I952 гъэм щIэтIысхьащ. I954-I957 гъэхэм еджэным щыпищащ Ждановым и цIэр зезыхьэ Ленинград къэрал университетым юристхэр щагъэхьэзыр и факультетым. Ар ехъулIэныгъэхэр иIэу I957 гъэм къиуха нэужь, абы игъэзэжащ къыщалъхуа и хэкум – Къэрэшей-Шэрджэсым. Ар япэщIыкIэ стажеру, иужькIэ цIыхубэ судыщIэу щылэжьащ Хьэбэз куейм. IэщIагъэлI щIалэм а лъэхъэнэм зыкъигъэлъэгъуащ щIэныгъэ куу, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ лэжьакIуэу, хабзэм пщIэ хуэзыщI, абы зы бжизкIи къытемыкI юрист IэкIуэлъакIуэу. Хабзэм фIэкIа нэгъуэщI захуагъэ зэрыщымыIэм и телъхьэ апхуэдэ лэжьэкIэ ткIийр куэдым ягу ирихьыртэкъым. Къулыкъу «дэкIуеипIэм» псынщIэу икIи тыншу «дэжейхэри» властым хуэIурыщIэхэр арауэ зэрыщытыр къыгурыIуэми, Къалмыкъыр и Iуэху зехьэкIэ мардэм къыпхутешыну IэщIагъэлIхэм ящыщтэкъым. «Уи Хэку бегъыбар зэрыщымыIэр» хьэкъыу зыпхыкIа цIыху губзыгъэр а зэманым иужь ихьащ и хъуэпсапIэр зригъэхъулIэну: щIэныгъэм зриту абы и лъахэм и лъэкIыгъэ псори наIуэ щищIыну.
Саратов дэт юридическэ институтым и аспирантурэм щыщIэса илъэсхэр (I959-I962) Къалмыкъ Юрэ и дежкIэ хъуащ и Iуэху еплъыкIэхэм я лъабжьэр щигъэбыда лъэхъэнэ. ГъащIэм хэлъ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр и тегъэщIапIэу абы иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэр абы щызэхуихьэсыжащ и япэ щIэныгъэ лэжьыгъэм – кандидат диссертацэм. Ар Къалмыкъым ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ I963 гъэм. Куэд дэмыкIыу абы игъэхьэзыращ и доктор лэжьыгъэри. I97I гъэм утыку кърихьа а диссертацэм пщIэшхуэ щигъуэтащ щIэныгъэ дунейм. Абы къыщыщIэдзауэ ар ялъытэу хуежьащ зэфIэкIышхуэ, щIэныгъэ куу, еплъыкIэ гъуэзэджэ зиIэ юрист-цивилисту.
ЗэфIих щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэм къадэкIуэу Къалмыкъ Юрэ пэрытт егъэджэныгъэ IэнатIэми. Аспирантурэм щыщIэса япэ илъэсхэм щегъэжьауэ ар кафедрэм щылэжьащ, студентхэр иригъаджэу. ЩIэныгъэлIым нэсу икIуащ еджапIэ нэхъыщхьэм и IэщIагъэлIхэм я гъуэгур: ассистент, егъэджакIуэ нэхъыщхьэ, доцент, профессор. I968 гъэм, и ныбжьыр илъэс 34-рэ ирикъуа къудейуэ, Къалмыкъ Юрэ дзыхь лъагэ къыхуащIащ: ар ягъэуващ къэралым юристхэр щагъэхьэзыру иIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм ящыщу нэхъ пашэхэм халъытэ Саратов юридическэ институтым граждан хуитыныгъэмкIэ и кафедрэм и унафэщI. Апхуэдэ гулъытэ лъагэр Къалмыкъым хуэфащэ дыдэт. Ар абы къихьат бгъэдэлъ щIэныгъэ куумкIэ, илэжь Iуэхугъуэ купщIафIэхэмкIэ. НыбжькIэ щIалэми, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ адыгэ щIалэр ящыщ хъуат а лъэхъэнэм къэралпсо, дунейпсо цIэрыIуагъ зиIэу щыта профессор вагъуэбэм: щIэныгъэлI щэджащэхэу Грибанов Виниамин (Москва къэрал университет), Иоффе Олимпиад (Ленинград къэрал университет), Красавчиков Октябрь (Свердловск юридическэ институт), Басин Юрий (Къэзахъ къэрал университет), Ойгензихт Виктор (Таджик къэрал университет).
Саратов дэт университетым и профессору, кафедрэм и унафэщIу Къалмыкъ Юрэ лэжьащ илъэс 20-м щIигъукIэ – СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и цIыхубэ депутату хахыхункIэ. Егъэджэныгъэм щыпэрыта а илъэсхэм къриубыдэу IэщIагъэлI щэджащэм и нэIэм щIэту гъэхьэзыра хъуащ щIэныгъэхэм я кандидатрэ доктору пщIы бжыгъэхэр, жыпIэнурамэ, абы езым и щIэныгъэ школ къызэригъэпэщакIэт.
УмыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым Къалмыкъым бгъэдэлъа зэчиишхуэр, апхуэдэу ирихьэкI лэжьыгъэм хуиIэ гукъыдэжышхуэр. КъэхутакIуэ емызэшым, щIэныгъэлI щэждащэм и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэхэм уатепсэлъыхьмэ, ахэр куэд дыдэ мэхъу: абы игъэхьэзыращ монографиеу I0, щIэныгъэ лэжьыгъэ щхьэхуэхэу 200-м щIигъу. Ахэр ятеухуащ уней мылъкум, граждан зэхущытыкIэхэм, псэупIэ, унагъуэ Iуэхухэм ехьэлIа хуитыныгъэхэм. Къалмыкъ Юрэ и редакцэм щIэту Саратов I99I, I995 гъэхэм къыщыдэкIащ граждан хуитыныгъэмкIэ зэреджэ тхылъ, томитI хъууэ.
ЩIэныгъэлI щыпкъэм, егъэджакIуэ IэкIуэлъакIуэм I989 гъэм дзыхь лъагэ къыхуащIащ: ар хахащ СССР-м и цIыхубэ депутату. Апхуэдэ гулъытэ лъагэрэ пщIэ инрэ къызэрыхуащIам папщIэ фIыщIэ ин ищIу, Къалмыкъ Юрэ мурад ещI игурэ и псэрэ етауэ цIыхубэм яхуэлэжьэну, абыхэм яфI къызэрыкIын, я псэукIэр езыгъэфIэкIуэн Iуэхугъуэхэр къэрал утыкум щыпхыгъэкIыным къарууэ иIэр ирихьэлIэну. Абы бгъэдэлъ гъунапкъэншэ зэфIэкI псори наIуэ къэхъуащ СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм Хабзэмрэ хуитыныгъэмкIэ и комитетым щыхагъэхьам щыгъуэ. I990 гъэм и гъатхэпэм къыщыщIэдзауэ Къалмыкъыр ягъэуващ а комитетым и унафэщIу. Ар и пашэу иужькIэ къызэрагъэпэщащ СССР-м щызекIуэ хабзэхэр убзыхуным елэжь гуп хэха. Къалмыкъым и нэIэ щIэту а зэманым ягъэхьэзырауэ икIи Совет Нэхъыщхьэм къащтауэ щытащ къэрал зыужьыныгъэмкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ хабзэ зыбжанэ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, «СССР-м щыIэ конституцэ кIэлъыплъыныгъэм теухуауэ» (1989), «ЦIыхубэ Iэ Iэтым (референдумым) теухуауэ» (I990), нэгъуэщIхэри. А лъэхъэнэм къыдэлэжьахэм зэрыжаIэжымкIэ, хабзэм и дэтхэнэ псалъэри цIыхухэм къыгурыIуэн, ар бэм яхуэлажьэу щытын папщIэ, Юрэ лъэкI къигъэнакъым, игури и псэри етауэ, и творческэ къару псори, дапщэщи хуэдэу, зыпэрыт, мыхьэнэшхуэ зиIэ а Iуэхум хуигъэпсауэщ абы ии пщэрылъхэр зэрызэфIихар. Къалмыкъ Юрэ бгъэдэлъ фIыщIэ инхэм ящыщщ ар хэту ягъэхьэзырауэ икIи къащтауэ щыта «Урысей Федерацэм и граждан кодексыр». А дэфтэрыщIэр и купщIэкIи и мыхьэнэкIи къыщхьэщыкIырт япэрей апхуэдэ кодексхэм, ар тещIыхьащ къэралым къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм, игъуэта статусым, лъэхъэнэщIэм къыдэкIуа нэгъуэщI IуэхугъуэщIэхэми.
Зи къэралыр, щалъхуа щIыналъэр фIыуэ зылъагъу а хэкупсэм и къару куэд ирихьэлIащ къызыхэкIа лъэпкъым и зыужьыныгъэм. Ар щытащ адыгэхэм я япэ лъэпкъпсо зэгухьэныгъэм – Дунейпсо Адыгэ Хасэм – и япэ тхьэмадэу. ЛIыгъэшхуэ зыхэлъ, псэкупсэ къулеягъышхуэ зиIэ абы лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм Урысей Федерацэм къыхуаIэ щытыкIэмрэ гупсысэхэмрэ фIы и лъэныкъуэкIэ заригъэхъуэжын папщIэ.
IэнатIэфIрэ къулыкъу лъагэрэ зыIэрыгъэхьэным зэфIэкI псори езыхьэлIэу щIэбэна цIыхухэм зэи ящыщакъым Къалмыкъыр. Абы гъащIэм щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэ псори къищтэфа дэтхэнэ лъагапIэри езым бгъэдэлъ зэчий лъагэкIэ, щIэныгъэ куукIэ, акъыл гъунапкъэншэрэ гупсысэ шэщIакIэ къихьащ. Апхуэдэу щыт цыхурт къэралым и къулыкъу нэхъ лъагэхэм ящыщ зы – УФ-м юстицэмкIэ и министр - а лъэхъэнэм дзыхь зыхуащIыфынур.
Апхуэдэ къулыкъу лъагэ, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъ IэнатIэ куэд пщэрылъ къыхуащIащ Къалмыкъым. Ар Конституцэ зэхуэсым УФ-м и Президентым и лIыкIуэу, УФ-м и Къэрал Думэм и депутату щытащ, УФ-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и Советым и коррупцэм пэщIэтынымкIэ и комиссэ хэхам, Шэшэным и IуэхухэмкIэ Стокгольм къыщызэрагъэпэщауэ щыта дунейпсо трибуналым хэтащ, Уней хуитыныгъэмкIэ Урысей школым и ректору лэжьащ, н.къ.. Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрытами, сыт хуэдэ къалэнхэр пщэрылъ къыщащIами, ахэр Къалмыкъ Юрэ ирихьэкIащ, пщIэрэ щIыхьрэ пылъу, иригъэфIакIуэу, къэралым и зыужьыныгъэм, зыузэщIыныгъэм и IуэхущIафэ псори хуигъэпсу.
