Дыгъэм и «жьыхури» зыхуэлъэщ

ЩIэныгъэлIхэр а гупсысэм щыхуэкIуар Maven хьэршыры­-кIуэ спутникыу Марсым и хъуреягъыр къэзылъэтыхьым а уафэщIым и щIыIум триха сурэтхэм еплъыжа иужькIэщ.

Мaven (Mars Atmosphere and Volatile EvolutioN) уэгурыкIуэ ­кхъухьлъатэр - эллиптическэ орбитэм тету, планетэ «плъыжьым» и хъуреягъыр 2014 гъэ лъандэрэ къэзылъэтыхь, абы щхьэщыт хьэуа мащIэм къыщекIуэкIхэр джыным хуэгъэпса Iэмэпсымэ ­гъуэзэджэщ.
Астрофизикхэм алъандэрэ къызэралъытэу щытамкIэ, Марсыр, ди ЩIы Хъурейм ещхьу, лъэхъэнэ жыжьэхэм я деж къыщыщIэ­дзауэ, хьэуа IувкIэ къэухъуреихьыжарэ, и щхьэфэм жьыи псыи щытебгъуатэрэ псэ зыIутхэми уащыщыхуэзэу къэгъуэгурыкIуа уафэщIщ. АтIэми, ар зи къекIуэкIыкIа планетэм уахэм къы­щызылъэтыхь «егъэзыпIэншэ» гуэр къыщыжьэхэуэри, дуней щы­тыкIэу щыщыIам (климатым) зэуэзэпсэу зыщригъэхъуэжащ - щхьэщыта хьэуар тригъэкъэбзыкIри, уэгу жыжьэм ирипхъэжащ. 
Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэт Марсым ехьэлIауэ астрофизикхэм иджыри къыздэсым яIар. АрщхьэкIэ, Maven хьэршырыкIуэ спут­никыр къагъэсэбэпу, щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэ­ныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, а планетэм и щхьэфэм, зэрыжаIэу, жьыи псыи щызэтезыIыгъэфын атмосферэ гуэр щыщыIауэ къэлъытэныр, ди жагъуэ зэрыхъунщи, лъабжьэншэу къыщIидзыжащ.

ХэкIыпIэншэу «хъумакIуэншэ»

ГъэщIэгъуэнщ, ауэ, дыщыпсэу ЩIы Хъурейм къэзыухъу­реихь хьэуар щызэтезыIыгъэр абы и магнитосферэрщ, нэгъуэ­щIу жыт­Iэмэ, и малъхъэдис губгъуэу къаруушхуэ зиIэмрэ Дыгъэм ­къыпкъ­рыпсыкI зэщIэузэда мэскъалхэмрэ щызэIущIэкIэ ­къагъэщI ­«хъумакIуэ» телъыджэрщ. 
Ауэ щыхъукIи, зи гугъу тщIы Maven хьэршырыкIуэ спутникыр ­къагъэсэбэпу астрофизикхэм иджыблагъэ ирагъэкIуэкIа къэп­щытэныгъэхэм къарикIуам ятетщIыхьмэ, Марсым и малъхъэдис губгъуэр апхуэдизу махэIуэщи, Дыгъэм и «жьыхур» зылъимыгъэIэсын хузэфIэкIыркъым. Зи гугъу тщIы щIэныгъэлIхэм къызэ­рыхагъэщымкIи, абы и щхьэфэм жьы гуэри къыщемыпщэу щIумылъагъунум и щхьэусыгъуэри аращ.
ЖытIам дриплъэжмэ, дызыхуэкIуэ зэман жыжьэхэм къриубыдэу, Марсым и щIыIум, жьыр щызэтриIыгъэфын хуэдэу, атмосферэ гуэри къыщызэбгъэпэщыныр щхьэгъэпцIэжщ. Абы къикIыр аращи, цIыхухэр, а уафэщI жыжьэм нэса иужькIи, пIалъэ гуэркIэ къыщызэтеувыIэфынур и щIыщIагъым къыщызэрагъэпэщ хъуну екIуэлIапIэхэрщ. 
Телъыджэр аращи, Maven хьэршырыкIуэ спутникыр уахэ жы­жьэм изыутIыпщхьахэм ар, гъэ дызэрытым и гъатхэпэм ирихьэлIэу, яфIэкIуэдыпэным иIэжар мащIэ дыдэщ. КъызыхэкIам ды­тепсэлъыхьмэ, а кхъухьлъатэм Марсым и хъуреягъыр алъандэрэ къызыхуэтыншэу къезыгъэлъэтыхьа и Iэмэпсымэхэр зэIыхьэу ­хуежьат. Арати, спутникыр «щхьэрыуэу» зэкIэрэхъуэкI Марсым щемыхуэхыпэн папщIэ, абы нэхъ пасэу пкъралъхьа нэгъуэщI Iэмэпсымэу вагъуэхэм кIэлъыплъыным хуэгъэпсар ЩIы Хъурейм щыIэ астрофизикхэм электрон IэмалхэмкIэ щыIуадзащ. 
Апхуэдэ щIыкIэм тету «къагъэбэдзэуэжа» кхъухьлъатэм адэкIи зэхуихьэсыфыну щогугъ а уафэщIым нэхъ пасэу траутIыпщхьауэ щыта Curiosity, Perseverance марсырыкIуэ Iэмэпсымэхэмрэ абы­хэм щIэгъэкъуэн-дэIэпыкъуэгъуу къащхьэщыт MRO, TGO, Mars Odissey, Mars Express спутникхэмрэ Марсым къыщекIуэкIхэм ­теухуауэ зэхуахьэсынухэр ЩIым щыIэ щIэныгъэлIхэм фIэгъэнапIэншэу къыIэрагъэхьэн Iуэхур дяпэкIи хуэгъэIэрыхуэну. 

 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: