Семэн Жаннэ: Ди къалэн нэхъыщхьэр хэкум дыхуэсэбэпынырщ

Ди газетымкIэ хъыбар зэры­вэд­гъэщIащи, иджыблагъэ Адыгей Республикэм къыщызэрагъэпэщащ «Дохутырхэм я хасэ» щIыналъэ жылагъуэ зэгухьэныгъэ. Хасэм щылэжьэнущ сыма­джэщ­хэм, институтхэм щыIэ дохутыр лъэрызехьэхэр. Абы и уна­фэщIыр медицинэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, IэщIагъэм зэ­пымыууэ щыхурагъаджэ Урысей медицинэ академием (РМАНПО) сабий нейрохирургиемкIэ и кафед­рэм и профессор, Сабий хирургиемрэ травматологиемкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым нейрохирургиемкIэ и къудамэм и унафэщI Семэн Жаннэ Борис и пхъурщ. 
Ар 1960 гъэм шыщхьэуIум и 25-м Налшык къалэ къыщалъхуащ. Еджэн къиуха нэужь, КъБР-м и клиникэ сымаджэщым дохутыр-нейрохирургыу щылэжьащ. ИтIа­нэ академик Бурденкэ и цIэр зе­зыхьэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ инс­титутым аспирантурэмрэ докторантурэмрэ къыщиухащ. 1992 гъэм медицинэ щIэныгъэхэмкIэ кандидат хъуащ. 
2003 гъэ лъандэрэ Сабий хирургиемрэ травматологиемкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым нейрохирургиемкIэ и къудамэм и унафэщIу мэлажьэ. И дохутыр Iэнатэм къыдэкIуэу, Жаннэ сэкъат зыгъуэта сабий щхьэ куцIыр гъэхъужынымрэ ар зэ­фIэгъэувэжынымрэ ятеухуа чэн­джэщхэр зэрыт тхылъхэр къы­дегъэкI, а Iуэхум теухуа патентищ иIэщ, сабий щхьэ куцIым епха щIэныгъэ-къэхутакIуэ унэтIыныгъэр и нэIэ щIэтщ.
Семэныр и жэрдэмщIакIуэщ икIи и къызэгъэпэщакIуэщ гъэ къэс екIуэкI «Сэкъат зыгъуэта сабий щхьэ куцIыр зэрагъэ­хъу­жыр» дунейпсо щIэныгъэ-практикэ кон­ференцым. Къищы­нэмыщIауэ, сабий нейрохирургиемкIэ кон­ференцхэм лектору хэтщ. ЩIэныгъэ-егъэджэныгъэ Iуэхум хэтыху щIэныгъэ лэ­жьы­гъэу 250-рэ къытрыригъэдзащ, абы щыщу 50-р дунейпсо мыхьэнэ зиIэ ин­джылыз журналхэм къыте­хуащ. 
И IэщIагъэ нэхъыщхьэм къы­дэ­кIуэу, абы епха жылагъуэ­ Iуэ­хухэм жыджэру хэтщ ди лъэп­къэгъу бзылъхугъэр. Жаннэ иджыпсту Москва къалэм Узыншагъэр хъумэнымкIэ и департаментым штатым хэмыт и сабий нейрохирург нэхъыщхьэщ, Урысей Федерацэм и Нейрохирург­хэм я зэгухьэныгъэм и щIэныгъэ секретарщ, Сабий нейрохи­рургхэм я евразие ассоциа­цэм хэтщ, «Нейрохирургия и нев­ро­ло­гия детского возраста», «Вопросы нейрохирургии. им Н.Н. Бурден­ко» журналхэм я редколлегиехэм хэтщ.
И IэщIагъэм щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм папщIэ «За честь­ и достоинство» дунейпсо артийскэ дыщэ орденым и кавалер ящIащ (2015), УФ-м и Следственнэ комитетым и унафэкIэ «За содействие» медалыр 2017 гъэм къыхуагъэфэщащ. Урысейм и дохутыр нэхъыфIхэм я «Призвание» лъэпкъ саугъэтыр къратащ 2015 гъэм. «За заслуги в неотложной нейрохирургии» (2021) орденыр иIэщ.
Адыгейм къыщызэрагъэпэща­ Хасэм и япэ зэIущIэр иуха нэужь, дохутыр цIэрыIуэм епсэлъащ Адыгей телевиденэм и лэжьакIуэ, АР-м щIыхь зиIэ и журналист ТIэш Светланэ. Абы жиIахэр ди щIэджыкIакIуэхэм, республикэм исхэм къахуэсэбэпыну къытщохъури, тыдодзэ мы интервьюр. 

- Жаннэ, «Дохутырхэм я ха­сэм»­ къежьапIэ хуэхъуамкIэ къы­щIозгъэдзэнут. 
- Дэ, хэку цIыкIум пэIэщIэу Моск­ва щыпсэухэм, щыла­жьэ­хэм, ди республикэхэм щыщ сы­маджэхэм зыкъыщытхуагъа­зэ куэдрэ къохъу. Апхуэдэхэм да­дэIэпыкъун щхьэусыгъуэ­кIэ, куэдми-мащIэми, Моск­ва­ щылажьэ дохутырхэр дызэ­рыцIыхуащ. Фэ зэрыфщIэщи, Москва и сымаджэщ, ме­дицин­э институт куэдым, фе­дераль­нэ­хэри абы хэтыжу, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэ­рэшей­-Шэрджэсым, Адыгейм щыщ Iэ­щIагъэлI ахъырзэманхэр щолажьэ. АтIэ Iуэху гуэр къыплъыкъуэкIамэ, нэхъ уи ­гъунэгъуракъэ зызыхуэбгъазэр? Зи сымаджэр Москва зышэн ­хуей хъухэм япэу къалъыхъуэр я лъахэм щыщ IэщIагъэлIхэрщ. Дэтхэнэ зыми апхуэдэ лъэIу къытIэрыхьа нэужь, дызэрощIэ, сымаджэр республикэм къитшу зэкIуэлIэну дохутырыр, зыщIэгъуэлъхьэну сымаджэщыр дубзыхухукIэ дызэдоIэпыкъу. 
ЕтIуанэрауэ, 2019 гъэм и щэ­кIуэгъуэм Урысей лъэпкъ меди­цинэ университетым и студентхэм Москва дэс адыгэхэм я нэхъыжьхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Агъырбэ Юрий зыхуа­гъэзауэ щытащ Москва щылажьэ дохутыр IэщIагъэлIхэмрэ абы хуеджэ студентхэмрэ зэIущIэ­мэ яфIэфIу. Абы цIыху 50 дыхэтащ. Хуабжьу зэхыхьэ гуапэ ­хъуат адыгэ шхыныгъуэхэр ягъэ­хьэзырауэ, концерт программэхэр зэхалъхьауэ. Мис абы щыгъуэм къэIуащ а гупсысэр, дохутырхэм я зэгухьэныгъэ гуэр къызэгъэпэщын зэрыхуейр. 
- ЗэIущIэм жэрдэмщIакIуэ хуэхъуа студентхэм сытыт я мурадыр? 
- НэхъыщIэм нэхъыжь къыщилъыхъуэм деж сыт зыхуейр? Я Iуэхур къадэзыIыгъынщ, тезыгъэгушхуэнщ, дауи. Хуабжьу ­сигу ирихьат ди республикэхэм ни­кIауэ­ Москва щеджэ щIалэгъуа­лэр. Абыхэм лъэIу щхьэхуэ гуэр яIэу аратэкъым, атIэ щIэныгъэ зэрагъэгъуэту, я IэщIагъэм фIыуэ къалащхьэм зыщыхуа­гъэ­сэну хуейти, абы и хэкIыпIэ хъунухэр а IэнатIэм лъэ быдэкIэ щыува ди деж къыщащIэну арат. 
- Псори зэуIуу фызэдэла­жьэ­мэ зэрынэхъыфIыр абы щы­гъуэм фубзыхуауэ ара? 
- Зи гугъу сщIа зэIущIэм иужь­кIэ, тыншу телефонкIэ дызэрыщIэн щхьэкIэ, чат къы­зэдгъэпэщауэ щытащ. А чатым цIыху 90 хэтщ иджыпсту, федеральнэ клиникэ цIэрыIуэхэм, сымаджэщ инхэм щылажьэу, дохутыр Iэзэхэу, щIэныгъэ ябгъэдэлъу. 
- Ахэр псори ди республики­щым щыщхэра? 
- Псори ди республикэхэм щыщщ, ауэ зы щIалэ Лейпциг щылажьэу къытхэтщ. 
- Чатыр къызэрызэвгъэпэщ­рэ блэкIа илъэситIым фы­зы­дэIэпыкъуа куэд щыIэ? 
- Япэрауэ, сымаджэ хъуахэр Мос­ква къэшэнымкIэ, и узыр зыхуэдэр къэхутэнымкIэ, гъэхъу­жынымкIэ, Iэмал имыIэу, сэбэп дахуохъу. Ахэр дэ тщыщ гуэрым хуэгъэхъужынумэ, Iуэхур тыншщ, абы еIэзэн хуейр нэгъуэщIмэ, а дохутырым пыщIэнымкIи сэбэп дохъу. НобэкIэ къапщтэмэ, цIы­хуи 100 хуэдизым дадэIэпыкъуащ, дэ дыщылажьэ сымаджэщхэм щыдгъэхъужащ, операцэ тщIахэри яхэтщ. 
- Иджыри къэс фи гупыжкIэ фы­зэхыхьэри фызэдэлэжьащ. Иджы абы лъабжьэ быдэ ефтыну мурад фщIыри, зэгухьэ­ны­гъэ щхьэхуэ къызэвгъэпэщащ. Сыт абы щхьэусыгъуэ хуэ­хъуар? 
- Ди Iэмалхэм нэхъри зедгъэу­жьыныр арагъэнщ. Ди хэкум, ди унэм, ди цIыхухэм нэхъыфIу, нэхъ псынщIэу дадэIэпыкъуфын папщIэщ къыщIызэдгъэпэщар. Мыр лэжьыгъэкъым, мыр дэ ­къалэн зыщытщIыжа Iуэхуу аращ. 
- Сыт хуэдэ а къалэнхэр? Ахэр щытха Устав иIэ хъунщ Хасэм. 
- Пэжыр жысIэнщи, ахэр куэд хъуркъым, тIу къудей хъууэ­ аращ. Хасэм лъабжьэ хуэхъур ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэм къыдекIуэкI хабзэм, щIыхьэхум дытету дызэдэлэжьэнырщ. Нэ­гъуэ­щIу жыпIэмэ, ди хэку цIыкIум щыщу зыкъытхуэзыгъа­зэ сыма­джэм пщIэншэу и чэ­зум дыдэIэпыкъунырщ ди къалэн нэхъыщхьэр. ЕтIуанэр, къа­ныр зэрагъасэу щытам хуэдэу, медицинэ Iуэхум хуеджэну Москва нэкIуахэр а IэщIагъэм фIыуэ хищIыкIыу егъэсэнырщ, заужьы­нымкIэ ядэIэпыкъунырщ. Дэ дызытелэжьэн хуейр ахэр дэ нэхърэ нэхъыфI хъунырщ.
- А къалэнхэм фыпэлъэщын щхьэкIэ, сыт хуэдэ Iэмалхэм фыхуеину? 
- Дэ жэуаплыныгъэ тхэлъу ды­зэдэIэпыкъужынырщ. Сту­дент­хэм е сымаджэ хъуауэ къа­лащ­хьэм щызыкIэлъызыгъэп­лъын хуей­хэм зыкъытхуагъа­зэ­мэ, «хьэуэ» къыхэдмыгъэ­кIыу тху­зэ­фIэкI тщIэнырщ. Ди зэфIэкI ­къихь къэдгъэнэнукъым. Уеблэмэ дэ дадэIэпыкъу­ну дыхуейщ ди­ республикэхэм ще­джахэми­ ще­джэхэми. Ахэри Москва накIуэу я IэщIагъэм щы­хагъэхъуэну Iэмал яIэщ, гу­пыж ящI къудеймэ. Мы гъэм ди къудамэм накIуэри курс нэхъыжьхэм щIэс пщащитIым практикэр щрагъэкIуэкIащ. Си гуапэу садэлэжьащ. 
- Хасэр къызэвгъэпэща нэу­жь­, цIыхущIэхэр къыф­хыхьа? 
- Адыгейм щыпсэу, щылажьэ цIыху 20 - 30 къыхыхьащ Хасэм мы махуэхэм, дяпэкIэ нэхъри зиубгъунущ. Мыбдежым къыхэзгъэщыну сыхуейщ, лъэпкъ зэхэгъэж дызэримыIэр. Адыгэ дохутырхэм я закъуэкъым Хасэм хэтынур, атIэ ди республикэ­хэм щыщ, сыт хуэдэ лъэпкъ къы­хэкIари къыддэлэжьэну хуитщ, нэ­хъыщхьэр дохутыр IэщIагъэм хуеджауэ, щIэныгъэ нэхъыщ­хьэ иIэнырщ, сымаджэ хъуам дэIэпыкъуну, студентхэр игъэсэну жэрдэм зиIэрщ. 
Сэ сызэрегупсысымкIэ, дяпэ­кIэ студент чат гуэри къызэгъэ­пэщын хуей хъунщ, нэхъ тыншу еджэн, лэжьыгъэм пэрыхьэн, дэ дыкъагъуэтын папщIэ. 
- Уэ Налшык укъыщалъхуащ, ущеджащ, зэгуэр апхуэдэ студенту ущытащ.
- Си щIэныгъэм и лъабжьэр щыз­гъуэтар, шэч хэмылъу, Налшыкщ. ИкIи сыщылэжьащ. Си насып къихьри, IэщIагъэм адэкIэ зезгъэужьын папщIэ Бурденкэ и цIэр зезыхьэ щIэныгъэ-къэ­хутакIуэ институтым сыкIуащ­, абы аспирантурэр, докторанту­рэр къыщызухащ, иужькIи сы­щылэжьащ. Сэ сызыдэлэжьа про­фессорхэр егъэлеяуэ лъэрызехьэт, дохутырыфI умыхъункIэ Iэмал иIэтэкъым, апхуэдэхэм уаб­гъурыту уи IэщIагъэм зы­щыхуэбгъасэкIэ. Абыхэм медицинэ IэщIагъэм щагъэува лъага­пIэр слъэгъуащ сэ, аращ нэхъы­бэм сыхуэпабгъэ, сыщIэхъуэпс щIэхъуари. 
Мис апхуэдэ Iэмал, хуитыныгъэ яIэну сыхуейщ иджырей студентхэми. Абыхэми медицинэ IуэхущIапIэ нэхъыфIхэм лэжьыгъэм зыщыхуагъасэмэ, доху­ты­­рыфI къазэрыхэкIынум шэч хэлъкъым. 
- Иджыблагъэ Мейкъуапэ ще­кIуэ­кIащ щIэныгъэ-практикэ­ ко­н­ференц. Сытым фы­теп­сэлъыхьа? 
- Пэжщ, Мейкъуапэ къэрал технологие университетым и ректор Къуиижь Саидэ дыкъригъэб­лагъэри, щIэныгъэ-практикэ кон­фе­ренц едгъэкIуэкIащ. Абы хэтащ Москва дэт сымаджэщ лъэ­рызехьэхэм щылажьэ доху­тырхэр: урологхэр, акушер-гинекологхэр, кардиологхэр, пульмонологхэр, нейрофизиологхэр, сабий нейрохирургхэр, сабий хирургхэр. 
А псоми я IэщIагъэр зыхуэ­дэмрэ зыр зым зэрызыщIигъэ­къуэфынумрэ убгъуауэ дытеп­сэлъыхьащ. Ди республикэм и сымаджэхэм я процент 75 - 80-р нэгъуэщI щIыпIэ кIуэурэ зыщагъэхъужын хуей мэхъу. Ар зым и дежкIи щэхукъым. Иджыпс­ту медицинэ технологием апхуэ­дизкIэ псынщIэу зехъуэж, зеужь­ри, щIыпIэ псоми зэхуэдэу къыщызэрагъэпэщыфыркъым­ ар. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, Iэмэп­сы­мэхэр лъапIэщ, абы ирилэ­жьэн IэщIагъэлIхэр егъэджэн ­хуейщ, ахэр хьэзыр хъуа нэужь, сымаджэ куэдми уеплъын ­хуейщ, щэху псори къэпщIэн папщIэ. Апхуэдэ Iэмалхэр здэ­щыIэр къалэшхуэхэрщ, къалащхьэхэращ. 
Мис а медицинэ щытыкIэхэри едгъэфIэкIуэну ди къалэнщ дэ. А щIыпIэм операцэ щедгъэкIуэкIыфынумэ, дыкIуэфынущ, ауэ абы щхьэкIэ технологие ехьэжьахэр щыIэн хуейщ. ЩымыIэрэ – Москва шэн хуейщ. 
Мыбдежым къыхэзгъэщыну сыхуейщ щIыналъэ сыма­джэщ­хэм дохутыр Iэзэ куэд зэрыщылажьэр. Уеблэмэ иныкъуэхэм деж согъэщIагъуэ иджы­рей Iэмэпсымэ лъэщхэр ямыIэу, хирургие Iуэху гугъу­хэр зэрызэфIагъэкIыфыр. Абы­хэм сымаджэ куэд кърагъэл, къызэфIагъэувэж. 
Дэ экономикэ, финанс Iуэхухэр (медицинэ Iэмэпсымэ лъапIэ­хэр къэщэхуныр) ди къару къи­хьынукъым, ауэ медицинэм и лэжьакIуэ IэщIагъэлI ехьэжьахэр дгъэхьэзырыну, республикэхэм лэжьакIуэ дгъэкIуэжыну тхузэфIэкIынущ. Аращ дэ ди хэкум хуэтщIэфынур. Дэ тщыщ дэтхэнэ зыри хуейщ и унагъуэм и Iуэху дэкIыну, узыншэну. Мис а ди хэку цIыкIухэм щысымаджэхэм я бжыгъэм щикIэрыхумэ, дохутыр Iэзэхэр яIэ хъумэ, ди къалэн дыпэлъэщауэ, ди мурад къыдэхъулIауэ аращ.