ЦIыхур зэрыпсалъэ бзэм елъытащ абы и гупсысэкIэри и дуней лъагъукIэри

Црым Руслан

КъБР-м и цIыхубэ су­рэтыщI, ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и академик, художник цIэрыIуэ Црым Руслан къызэралъ­ху­рэ илъэс 70   ирокъу.

Црым Руслан 1952 гъэм щэ­кIуэгъуэм и 20-м Аруан щIы­налъэм хыхьэ Псыгуэнсу къуа­жэм къыщалъхуащ. 1975 гъэм Къэрэшей-Шэрджэс къэрал пед­институтым и художествен­но-графикэ факультетыр къиухащ. 2012 гъэм ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и член-корреспондент, 2021 гъэм а IуэхущIапIэм и академик хъуащ.
И лэжьыгъэ нэхъ купщIафIэхэм ящыщу къалъытащ «Смятение», «Ладья», «Солнце», «Материнст­во», «Распятие», «Музыкант», «Женщина», «Адам и Ева», «Цветы», «Эльбрус», «Автопортреты», «Жена», «Древний танец», «Два пророка», «Искушение», «Дерево красоты», «Мыслитель», «Восхождение», «Коленнопреклоненная», нэгъуэщIхэри. И сурэтхэр щызэхуэхьэса и альбом зыбжани къыдигъэкIащ Црымым: «Ruslan Tsrym», «метаморфозы TS», монография Славы Лён «TS. Ре-Цептуальный сериал в контексте постмодернизма», «Нартhэр» арт-объект телъыджэр.
Црым Руслан и «Нартhэр» лэжьыгъэм иужькIэ джэгуакIуэу зыкъигъэлъэгъуащ. Художникым и лэжьыгъэр утыку къыщрихьам ар и теплъэкIи купщIэ-кIи телъыджэ ящыхъуащ икIи нэхъапэкIэ абы хуэбгъадэ ­хъун лэжьыгъэ къызэрыдэмыкIар ­къалъытащ. СурэтыщIыр илъэс бжыгъэкIэ зэлэжьа «Нартhэр» арт-объектыр къызэрымыкIуэу купщIафIэ ищIащ IуэрыIуа­тэджхэм я тхыгъэхэм къищынэ­мы­щIауэ архивым щахъумэ дэф-тэрхэри къызэригъэсэбэпам.
Црым Руслан, тхылъ щхьэхуэу мыхъуу, нартхэм елэжьыну, лIыхъужьхэм я сурэтхэр ищIыну куэд щIауэ игу илъти, и хъуэпсапIэр къехъулIащ икIи еплъыкIэ щхьэхуэ зыхуиIэж а Iуэхум ­хущIыхьэгъуэкIэ бгъэдыхьащ, иу­жьым «Нартhэр» арт-объектым хуэкIуащ.
- Къысхуагъэлъэгъуа Iуэхум си сценарийкIэ сыбгъэдыхьэну сызэрыхьэзырыр щыжысIэм, арэзы къыздэхъуащ. Апхуэдэ лэ­жьыгъэм упэрыхьэн папщIэ дуней псом щыпсэу лъэпкъхэм я IуэрыIуатэм Iейм фIыр зэрыщытекIуэр, щIэпхъаджащIэр зэрыбзаджащIэр, цIыхугъэншэмрэ цIы­хугъэмрэ япэ игъэщыпхъэр къэплъытэн, уи еплъыкIэрэ бгъэ­дыхьэкIэрэ абыхэм яхуи­Iэжын ­хуейт. «Нартhэр» пшыналъэр щызгъэхьэзырым ­нэхъ тегъэщIапIэ сщIар ХьэтIо­хъущокъуэ Къазий 1860 гъэм и Iэдакъэ къыщIэкIа пшыналъэ едзыгъуиплIырщ. IуэрыIуатэм ехьэлIауэ щыIэ ди пшыналъэхэм зэщхьэщыкIыныгъэ куэд хыболъагъуэ. Пшыналъэм щхьэж и еплъыкIэр хилъхьэну хуитыныгъэ имыIэмэ, творчес­кэ и лъэ­ныкъуэкIэ лъэпкъым и зыужьыныгъэр къы­зэтоувыIэ, - жиIащ Црым Руслан.
И лэжьыгъэм Црымым гулъытэ щыхуищIащ ди лъэпкъ пшыналъэр нэхъ жьы дыдэхэм зэращыщым, пасэм щыIа къэхъукъащIэ гуэрхэр зэуэ уи ­нэгу къызэрыщIигъэхьэм, джэгуа­кIуэхэм IуэрыIуатэм зэхъуэ­кIы­ныгъэхэр халъхьэу къе­кIуэ­­кIами, ипкъ нэхъыщхьэр зэ­рахъумам, ди нобэм къызэрахьэсам.
Къыхэгъэщыпхъэщ пшына­лъэм къыщыхьа языны­къуэ псалъэхэр ди тхыбзэм и хабзэм къызэрыщхьэщыкIыр. Апхуэ­дэхэщ - «къым» кIэухыр «Iым»-у, куэд бжыгъэ къэзыгъэлъагъуэ - «хэ» префиксыр - «h»-уэ зэрыщитхар, - «у»-м иужькIэ - «ы» къызэрыщихьар, нэгъуэщI­хэри. Абы теухуауэ Црымым жи­Iащ псалъэхэм я тхыкIэщIэу къыхилъхьам теухуа и еплъыкIэ зэриIэжыр, и арт-объектым ихуа пшыналъэхэм я тхыкIэр псоми къащтэну зэрахуимыгъэувыр, а зэхъуэкIыныгъэхэр бзэм пэ­гъунэ­гъухэм гугъу къазэращымыхъунур.
НапэкIуэцI 450-рэ хъу, зи тебзэкIи фащэкIи зыхуей хуэгъэза къыдэкIыгъуэ телъыджэр и бжыгъэкIэ 1000 мэхъу. Абы и Iыхьэхэм къызэщIеубыдэ «Iуэхут­­хьэбзащIэ», «Гугъэ», нарт лIы­хъужьхэу Ашэмэз, Батэрэз, Бэдынокъуэ, ТIотIэрэш, Сос­рыкъуэ сы­мэ хуэгъэпса пшыналъэхэр. Тхылъым ихуа пшыналъэхэмрэ сурэтхэмрэ Црым Рус­лан и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Сурэтхэр Жэмыхъуэ Заур трихащ. Лэжьыгъэр лъэпкъ Iуэры­Iуатэм, хъугъуэфIыгъуэм, бзэм, щэнхабзэм я хэлъхьэныгъэфIщ.
- Црым Руслан сурэтыщI ­гъуа­з­джэм зэхъуэкIыныгъэхэр хилъ­­хьэри, и школ къыщызэIуихащ. Ар урикъунщ Руслан и пащхьэм уи пыIэр щыщхьэрыпхыну, - жеIэ исскуствовед, худож­ник, усакIуэ Лен Славэ. - ЦIы­хубэм я сурэ-тыр ищIащ икIи ар къехъулIащ художникым. Цры­мым и сурэтхэмкIэ и щIыналъэм хуиIэ лъагъуныгъэр къызэригъэлъагъуэм хуэдэу, зы бзэкIи, зы псалъэкIи Хэку лъагъуныгъэр къыпхуэIуэтэнукъым.
Руслан и лэжьыгъэхэр щахъу­мэ КъБР-м СурэтыщI гъуазджэ­хэмкIэ Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэ и музейм, иджырей гъуа­зджэхэмкIэ Иорданием и Пащ­тыхь музейм, КъуэкIыпIэ лъэпкъ­хэм я музейм и къудамэу Мейкъуапэ щыIэм, иджырей гъуа­зджэхэмкIэ Москва и музейм. Црымым и лэжьыгъэхэр 80 гъэ­хэм щыщIэдзауэ республикэ, дунейпсо гъэлъэгъуэныгъэхэм хэтащ. Москва къалэм ЩэнхабзэмкIэ и фондым выставкэхэмрэ аукционхэмкIэ и «Станбет» галереем 1992 гъэм щекIуэкIа и выставкэр цIыхубэм хуабжьу ягу дыхьауэ щытащ. Апхуэдэу и выставкэхэр щекIуэкIащ икIи и сурэтхэм щIэупщIэ щиIэщ Мэхъэчкъалэ, Владикавказ, Налшык, Псыхуабэ, Мейкъуапэ, Сыхъум, Дон Iус Ростов, Москва, Санкт-Петербург, Таллин, Хельсинки, Берлин, Финляндие, Лондон, Истамбыл, Амман, Франджым, нэгъуэщI щIыпIэхэми.
- Црымым и лэжьыгъэхэм гуп­сысэ куу ящIэлъщ. Дунейм къыщекIуэкIхэмрэ цIыхубэр зыгъэгузавэмрэ зэпымыууэ гулъытэ хуэзыщI художникым и сурэтхэм ахэр къыщигъэлъэгъуащ, тхыдэ къэхъугъэхэр къызэ­щIиубыдэу, - жеIэ ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и академик Вяжевич Марие. - Руслан и сурэтхэм къызэщIаубыдэ тхыдэри, философиери, культурологиери, филологиери, этимологиери. И лэжьыгъэхэм дамыгъэхэмрэ нэщэнэхэмрэ щыкуэдщ. Зэпы­мыууэ щIэм лъыхъуэ, кIуэ пэтми зызыузэщI сурэтыщIщ Црымыр.
- Си лэжьыгъэхэр зытезухуа цIы­­хухэр насыпыфIэкъым икIи насыпыншэкъым. Адыгэбзэм насып псалъэм нэгъуэщI мыхьэнэ щиIэщ, урысыбзэм еб­гъап­щэмэ. ЦIыхур зэрыпсалъэ бзэм елъытащ абы и гуп­сы­сэкIэри, и дуней лъагъукIэри. - жеIэ Црымым. - Зы пIэм зы­зымыужьу ит художникым щIэуп­щIэ иIэнукъым. Къыстепса дыгъэр зыхуэдизым елъытащ си сурэтхэм щалъагъу нэхур. Сурэтхэр щIэныгъэкъым, ахэр усыгъэм хуэбгъадэ хъунущ.
СурэтыщI цIэрыIуэ Шемякин Михаил Црымым и лэжьыгъэхэм зыхигъэгъуэза нэужь, абыхэм я фIагъымрэ ахэр зыми зэремыщхьымрэ къигъэуIэбжьащ икIи къилъытащ худож­никым пасэрей IэпщIэлъапщIэ­хэм я щапхъэ нэхъыфIхэм пыщIэныгъэ быдэ яхуиIэу.
- Си къуэш, узытет гъуазджэ гъуэгуанэр пхуэугъурлыну, уи IэщIагъэм ехъулIэныгъэрэ текIуэныгъэрэ ущиIэну, насып къыпхудэкIуэну си гуапэщ! - Ап­хуэдэ псалъэхэмкIэ зыкъыхуигъэзащ Шемякиным.
Дэри дохъуэхъу дызыгъэгушхуэ Црым Руслан зыгъэгушхуэн щымыщIэну.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.