ЩIэныгъэр зи гъащIэ гъусэу щыта цIыху щыпкъэ

Критик, литературовед, щIэныгъэлI ХьэкIуащэ Андрей лъэпкъ щэнхабзэр, щIэныгъэр, литературэр егъэфIэкIуэным къыпхуэмылъытэну и  гуащIэшхуэ хилъхьащ. И гъащIэ гъуэгуанэр гугъуу щытами, ар купщIафIэу ирихьэкIащ. КъызыхэкIа лъэпкъым гурэ псэкIэ хуэлэжьа IэщIагъэлIыр нобэ къытхэмытыжми, и IуэхущIафэ дахэхэр къэнащ, и къалэмыпэм къыщIэкIа тхыгъэхэр тхыдэм къыхэнащ.

ЩIэныгъэлIым и къежьапIэр зыхуэдамрэ езым нэхъ лэжьыгъэшхуэу зэфIигъэкIауэ къилъытэхэмрэ теухуа и гугъэкIыжхэм фыщыдогъэгъуазэ.

Сабиигъуэр зэман хьэлъэт

-  Сэ сыкъызыхэкIар къызэрыгуэкI адыгэ мэкъумэшыщIэ унагъуэщ. 1933 - 1934 гъэхэр хьэлъэу щытащ, цIыхум яшхын ямыгъуэту гугъу ехьырт. Си адэр ди къуажэм пэгъунэгъу совхозым щылажьэрти, щIакхъуэшхуэ къратырт. ЩIалэ цIыкIу зы гуп дызэрыгъэхъурти, шэджагъуэм деж а щIакхъуэр къэтхьырт. А щIалэ цIыкIухэр си гъусэу ныщIэкIуэр си анэм щIакхъуэ Iыхьэ зырыз абыхэми яритырти аращ. Къуажэмрэ совхозымрэ я зэхуакум псы дэжырт. Махуэ гуэрым абы дыкъызэпрыкIыжын хуей щыхъум,  щIакхъуэр къэддзри,  псым хэхуащ. Абы щыгъуэм ди гум щыщIам ущIэмыупщIэ! Дауэ хъуми, щIакхъуэр псым къыхэтхыжри, унэм къэтхьыжауэ щытащ. А зы закъуэм къегъэлъагъуэ тхьэмыщкIагъэ ин дыдэхэр а илъэсхэм ди цIыхухэм зэрателъар. ЗанщIэу жыIэн хуейщи, ди адэм абы щыгъуэм лэжьыгъэ хъарзынэ иIэт, иужькIэ, щIэныгъэ тIэкIу иIэти,  къуажэ тыкуэным и унафэщIу ягъэкIуауэ щытащ.

34 - 35 гъэхэм цIыхухэм я псэукIэр нэхъ тынш хъуащ. Ар куэдкIэ я фIыщIэт колхозхэм. Къапщтэмэ, колхозхэм дахуэшхыдэу  къекIуэкIами, сэ си щхьэкIэ  абы  фIы зыкъом дэслъэгъуащ. СощIэж зауэм ипэкIэ фо, кхъуей, лы къыдату, гъавэр гукIэ пщIантIэм къыдашэу зэрыщытар. Мис абы щыгъуэм цIыху гъащIэр хэпщIыкIыу псынщIэу ефIэкIуауэ щытащ, ауэ иужькIэ, зауэр къэхъейри, псори кIуэдыжащ. Зауэм псори зэIищIащ. ФIыгъуэу цIыхухэми колхозхэми ябгъэдэлъар абы дэкIуэдащ. Зауэм и бэлыхьыр зышэчыр абы Iуту шэр зытелъалъэм и закъуэкъым, мыдэкIэ къэнахэри гугъуехьым хэкIыркъым. Си адэр щежьэм, сэ унагъуэм сранэхъыжьти, сылэжьэн хуей хъуащ. А зэманым сэ езмыхьэкIа IэнатIэ колхозым иIэуэ къыщIэкIынукъым. ЦIыхухэр ерыскъыкIэ гугъу дыдэ ехьырт, хьэлIамэрэ хьэлIамэпсырэт я шхыныгъуэр.  Выгум сису, ЩIыщIэжь исшурэ Мэртэзей нартыху сшэрт. Ар щысшэкIэ кIэчанхэр гум и лъабжьэм ислъхьа мэкъум хэзгъэлъалъэрт. Жэщым сыкъэкIуэжа иужькIэ, сабийхэм ар къыхахыжрт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ махуэ къэс  зы пэгун из хъун хуэдиз нартыху гъэлъэлъа унэм къасшэрт. Ар димыIамэ, шэч хэмылъу, ди унагъуэр гугъу Iей ехьынут. А зэманыр гугъут, колхозым и мылъкуу гуэдз, нартыху килограмм щхьэкIэ цIыхур ягъэтIысырт. Ауэ IэмалыншагъэкIэ дыдыгъуэн хуейуэ зэманым дрихулIауэ щытащ. 

Нэмыцэхэр дэкIыжа иужь, цIыхухэм ятелъ бэлыхьым иджыри зы къыхэхъуащ. Куэдым тиф узыфэр къеуэлIащ. ЩIымахуэу узым сыкъыхигъэщIащ,  зыкъыщысщIэжам, щхьэгъубжэмкIэ сыкъыдэплъри, хуэрэджэр къэгъэгъат. Мазэ зытIущкIэ хьэлъэу сигъэсымэджауэ, сыкърагъэлъащ. Сэ си насып къихьри  сыкъелащ, ахъумэ а лъэхъэнэм ди къуажэми адрей жылэхэми щыщу  тифым куэд ихьащ.

 Ди адэр зауэм щыдэкIым си анэм уэсят къыхуищIат сыт къэмыхъуами, сригъэджэну. Сабий быныр дыкъызыхуэна анэм зэрыхъукIэ зыщIэзгъакъуэу сылэжьэну си мурадами, къысхуимыдэу школым сыщIигъэтIысхьэжащ. Сытми, 9-нэ классыр Борыкъуей къуажэм къыщызухри, республикэ школ-интернатым сыщIэтIысхьащ. Ди къуажэм щыщу сэ, Сокъур Мусэрбий, Мэкъулхэ я зы щIалэ абы дыщеджащ. Зы илъэскIэ фIэкIа дыщIэмысами, щIэныгъэ куу къыщIэтхащ абы, егъэджакIуэ гъуэзэджэхэр диIащ.  Ар къэзыухахэм ящыщ цIыху зыбжанэ бронькIэ къалэшхуэхэм щыIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм ягъакIуэрт. Мис абыхэм дахэхуэри, Мусэрбий сэрэ Ленинград дэт къэрал университетым дыкIуащ. Абыи гугъу дызэрыщехьам кIыхьу утепсэлъыхьыфынущ. Тшхынри дрикъутэкъым, щыттIэгъэни диIэтэкъым. Зэгуэрым вакъэ зыри симыIэу сыкъэнауэ, еджапIэм сыкIуэртэкъым. ФранджыбзэмкIэ дезыгъаджэ цIыхубзым сыкъыщимылъагъум, си Iуэху зыIутым къыщIэупщIащ.  Университетым сыщIэмыкIуэ щхьэусыгъуэр щыжраIэм, еджапIэм и профсозымрэ деканатымрэ къызыщIигъэуIуэри вакъэ къысхуащэхуауэ щытащ. Ди закъуэтэкъым бэлыхьым хэтыр, зауэм къела къэралыр зэрыщыту апхуэдэт.

Гухэхъуэ къыдэзытыр зыт - еджэнырт. ЕгъэджакIуэ телъыджэхэр диIащ. ЩIэныгъэм дыдрагъэхьэхащ, гъэщIэгъуэн куэд абыхэм я деж къыщытщIащ. Къапщтэмэ, абы и музейхэм, библиотекэхэм, архивхэм  ущIыхьэн къудейр ар куэд и уасэт, абыхэми щIэныгъэ къыщIэпхыфынут.

Нэхъ иужьыIуэкIэ Мусэрбийрэ сэрэ ди Iуэхур къикIащ. Ленинград дэт консерваторием ди адыгэ студие щыIэт. Дэ тIур абы дагъэкIуащ, Сокъурым адыгэбзэмкIэ, сэ литературэмкIэ илъэситIкIэ щедгъэджащ абы. Мис абы щыгъуэм зыкъэдужьыжат. ФIытэкъэ стипендиери къэпхьу, улахуэ тIэкIуи къуатыну!

Налшык къэдгъэзэжа иужь, лэжьапIэ зыми къытхуигъэлъэгъуакъым, дэ езым ди щхьэ Iуэху дэдгъэкIыжауэ аращ. Сокъур Мусэрбий къуажэм кIуэжри, урысыбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу зэман гуэркIэ щылэжьащ. Сэ Къэбэрдей радиокомитетым сыщылажьэу щIэздзащ. ИужькIэ пединститутым аспирантурэ къыщызэIуахти, Теунэ Хьэчим и фIыгъэкIэ абы сыщIэтIысхьащ. ЦIыхуитI къащтэну арати, Нало Ахьмэдхъанрэ сэрэ абдеж ди Iуэху къыщикIащ.  Аспирантурэр къэзмыух щIыкIэ, 1954 гъэм пединститутым и кафедрэм ассистенту сыкъащтащ. Абы щегъэжьауэ илъэс 60-м щIигъужыхукIэ си  лэжьапIэр схъуэжакъым.

ЕхъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэр

- Япэрауэ, сэ си гъащIэр  ЩоджэнцIыкIу Алий и творчествэр джыным, абы и къекIуэкIыкIар зэхэгъэкIыным тезухуащ. Абы и усэхэр япэ дыдэу сыкъызэреджэу си гум дыхьащ. Абыхэм мыхьэнэ ин, купщIэ зэраIэм, гъэпсыкIэ хьэлэмэтхэр зэрагъуэтам сэ абы щыгъуэм сегупсысауэ къыщIэкIынкъым, ауэ езы усэхэм си псэр зэратхьэкъуар пэжщ. ИужькIи, Ленинград дыщыщеджа зэманми, IэщIыб схуэщIакъым абы и IэдакъэщIэкIхэр, уеблэмэ нэхъри  сыдахьэхырт. I950 гъэм, ЩоджэнцIыкIур къызэрылъхурэ илъэс 50 щрикъум, Налшык сыкъэкIуэжауэ абы и гъащIэмрэ и тхыгъэхэмрэ теухуа лекцэхэм къуажэ куэдым сыкъыщеджэу къэскIухьащ. А лъэхъэнэм нэхъ куууэ абы и творчествэм щыгъуазэ зыхуэсщIри, Алий и поэмэхэм си диплом лэжьыгъэр, иужькIэ кандидатскэ диссертацэри  тезухуауэ щытащ. Абы и тхылъхэр мызэ-мытIэу адыгэбзэкIи урысыбзэкIи къыдэдгъэкIащ. Си ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэу къызолъытэ Алий и тхыгъэхэр псори зэхуэхьэсауэ адыгэбзэкIэ дунейм къытехьа тхылъышхуэр. А тхакIуэ щэджащэм и творчествэм теухуауэ сэ сщIар мащIэкъым, ауэ нэхъыбэ схузэфIэкIын хуейуэ щытауэ къысщохъуж. Сэ ЩоджэнцIыкIу Алий срималъхъэти, ар сщIэну си къалэнт.

АдэкIэ сэ нэхъ лэжьыгъэшхуэу сщIахэм ящыщу къэслъытэр адыгэ узэщIакIуэхэм теухуарщ, си доктор диссертацэми аращ лъабжьэ хуэхъуар.  Абы теухуа тхылъ зыкъоми я тхыгъэ щхьэхуэхэри къыдэкIащ. НэгъуэщIхэри елэжьащ абы, ар зы цIыху къарукIэ зыфIэбгъэкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Адыгэ узэщIакIуэхэм я художественнэ произведенэхэр нэсу зэхэгъэкIауэ щытакъым, сэ ахэр псори къэсхутэри,  тхылъеджэм я пащхьэ къислъхьащ.

КъыкIэлъыкIуэу жыпIэмэ, сэ куэд щIауэ сыдихьэхт адыгэ усыгъэ гъэпсыкIэм. Абы гъуэгуанэ гъэщIэгъуэн къикIуащ, IуэрыIуатэм и япэ лъэбакъуэхэр щичащ икIи зиужьурэ къэкIуащ. Спецкурс сыкъеджэу щIэздзэри, абы и фIыгъэкIэ тхыгъэ куэд зэхуэсхьэсат. ИужькIэ ахэр «Адыгэ усыгъэ гъэпсыкIэ» фIыщыгъэр иIэу тхылъу къыдэкIащ. НэгъуэщI лэжьыгъэхэри щыIэщ, а псор къытхуебжэкIынкъым.