РСФСР-м егъэджэныгъэмкIэ и отличник, Джэрмэншык къуажэм щIыхь зиIэ и цIыху, пщIэ зиIэ егъэджакIуэ ЛIуп Нурхьэлий ди газетым и ныбжьэгъуфIщ. Абы и тхыгъэ купщIафIэхэр куэдрэ къытохуэ ди газетым, и чэнджэщ Iущхэм сыт щыгъуи дыщIегъэдэIу. Къуажэми жылэми я жьантIэдэс нэхъыжьыфIым тедухуащ нобэрей тхыгъэр.
Ар 1932 гъэм жэпуэгъуэм и 27-м Джэрмэншык къыщалъхуащ. И сабиигъуэр къэралыр гугъуехьышхуэ щыхэт зэманым техуащ. Хэку зауэшхуэр зэрыщIидзэу, къуажэ Советым и тхьэмадэу лажьэ и адэ Данил къулыкъур къигъанэри, занщIэу зэуапIэм кIуащ.
Октябрь революцэр ди щIыналъэм къэса нэужь, I9I8 гъэм Данил лъаIуэри Дзэ Плъыжьым хыхьат. Гикалэ зи унафэщI гупым хэту, ар щызэуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Шэшэным, Къэрэшей-Шэрджэсым. Щалъхуа къуажэм I923 гъэм къэкIуэжащ, властыщIэ увам и лъабжьэр зыгъэбыдэхэм яхэтащ, мыгувэуи коммунист партым хыхьащ.
ЦИК-м и унафэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр автономнэ областым и къуажэшхуэхэм унагъуэ куэд хагъэIэпхъукIыурэ, къуажэщIэ къызэрагъэпэщащ. I926 гъэм Щхьэлыкъуэ унагъуи I54-рэ хагъэIэпхъукIри, Джэрмэншык ягъэтIысауэ щытащ. А Iуэхуми и къару емыблэжу хэтащ Данил. I926 - I94I гъэхэм ар лэжьащ мэкъумэшыщIэхэм ядэIэпыкъунымкIэ жылагъуэ комитетым, колхозым, къуажэ Советым я унафэщIу, колхоз парт организацэм и секретару. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям, абы лъэIу тхылъ итхащ зауэм кIуэну, зыщIэзэуа властыр ихъумэну. I94I гъэм и дыгъэгъазэм, Къэбэрдей-Балъкъэр шуудзэм хыхьащ икIи псэемыблэжу зэуащ. ЛIуп Данил I943 гъэм щыхэкIуэдащ Харьков деж.
Илъэс 80-м нэблагъэ дэкIауэ Данил и къуэ Нурхьэлий и адэм Кавказымрэ Сталинградрэ зэрихъумам папщIэ медалыр къратыжауэ щытащ.
Зауэм фызабэ ищIа Бабынэ сабиитху къыхуэнат – Хьэфисэт, Муслъимэт, Нурхьэлий, Мурадин, Владимир. Ди тхыгъэр зытеухуа, сабий ещанэ Нурхьэлий илъэсибгъу хъуа къудейуэ арат. Зауэ лъэхъэнэм и гугъуехь псори я пщэм къыдэхуащ ЛIупхэ я унагъуэм къыщыхъу цIыкIухэми. Фашистхэм къуажэр зэраубдар я нэгу щIэкIащ, иужькIэ абыхэм зэтракъута псори бзылъхугъэхэм ящIыгъуу зэфIагъэувэжын хуей хъуащ.
I943 гъэм щIышылэм и 4-м нэмыцэхэр къуажэм дахужа нэужь, Нурхьэлий илъэситIкIэ колхозым щылэжьащ. Илъэс I4 щыхъум колхозым къыщаIэт сыт хуэдэ Iуэхуми хэтащ ар. Ауэ а псоми къригъэкIуэтакъым щIалэ къарууфIэр, атIэ гъащIэм адэкIэ къыщыхуэсэбэпын ерыщагъым хуигъэсащ, мурад зыхуигъэувыжыфрэ абы лъэIэсу, къылъыкъуэкI Iуэхум и хэкIыпIэр къигъуэту, сыт хуэдэ гугъуехьри къызэринэкIыфу зригъэсащ. Зауэ нэужь лъэхъэнэм хапIыкIа сабийхэми хуэдэу, щIакхъуэ Iыхьэ щхьэкIэ мылъаIуэу езым и пщIэнтIэпскIэ къилэжьыжыфу къэхъуащ.
А лъэхъэнэм еджэр мащIэт. Ауэ, сыт хуэдиз бэлыхь пымылъами, Бабынэ и щхьэгъусэм къыхуигъэна уэсятыр игъэзэщIэфащ. «Хъыджэбзхэм я Iуэху зесхуэркъым, ауэ щIалищыр, пхузэфIэкIмэ, егъаджэ», - къыжриIат абы Данил.
Нурхьэлий езыми еджэным и нэ къыхуикIыу апхуэдэти, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зригъэгъуэтащ. А зэманым еджапIэ нэхъыщхьэ къаухауэ къуажэм дэсахэм я еплIанэт Нурхьэлий. Абы къыкIэлъыкIуэу Мурадини I959 гъэм Москва техникэ еджапIэ нэхъыщхьэр къыщиухащ, техникэ щIэныгъэхэм я кандидат хъуащ, щIалэ ещанэ Владимир Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал универсиетыр диплом плъыжькIэ къиухащ, зоотехник IэщIагъэр иIэу.
Нурхьэлий и студентыгъуэ илъэсхэр нобрейм ебгъэпщэну гугъущ. Стипендие къахьыр яхурикъуртэкъыми, щIалэ цIыкIухэр жэщхэм хьэлъэ кърахьэкIыу лэжьэн хуей хъурт, гъэмахуэхэм колхозхэм щылажьэрт. Абы щыгъуэми ирагъэшхыр хьэлIамэ гъэварат, ятIэ лъэгум замытIэщу жэщхэм щыжейуэ. ИтIани тхуэусыхи унэм кIуэжыну щIэпхъуэжи къахэмыкIыу, гъэмахуэ псор къуажэ гуэрым щрахьэкIырт.
I953 гъэм училищэр къиуха нэужь, класс нэхъыщIэхэм щIэсхэр иригъаджэу лэжьапIэ увыну хуеящ и анэм зыгуэркIэ дэIэпыкъуэгъу хуэхъун папщIэ. АрщхьэкIэ, институтым щIэмытIысхьэжу къыхуидакъым - ар адэм къигъэна уэсятт. Пединститутым, иужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университет ящIыжам, урысыбзэмрэ адыгэбзэмкIэ и къудамэм щIэтIысхьэри, щIэныгъэ щызэригъэгъуэтащ. А илъэсхэми студентхэр къуажэхэм щыIэ колхозхэм щагъэлажьэрт. Апхуэдэу Нурхьэлий I954 гъэм Сэрмакъ кIэртIоф къыщитIыжу щыIащ, I955 гъэм Къызбрун-I щылэжьащ. ШхынкIэ, щыгъынкIэ, щыпсэункIэ гугъу ехьми, я ныбэр изт, гъащIэм хуэарэзыт студентхэр. Ахъшэ къалэжьыр я унагъуэм ирахьэлIэжрти, зэрыпсэун яхуэхъурт.
Щеджэхэм дежи жыджэру студент гъащIэм хэтт ЛIупыр. ВЛКСМ-м и факультет комитетым хэтт. I956-I957 гъэхэм ВЛКСМ-м и ЦК-м и унафэкIэ ягъэкIуащ Къэзахъ ССР-м и Акломенскэ областым щыIэ колхозым. Бадзэуэгъуэм къыщыщIэдзауэ жэпуэгъуэ пщIондэ комбайным тесым и дэIэпыкъуэгъуу лэжьащ.
I958 гъэм къыщалъхуа къуажэм дэт курыт еджапIэм урысыбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу мэув Нурхьэлий. Школыр кхъахэ хъуати, ЛIупым и фIыгъэкIэ, партым и обкомымрэ ЕгъэджэныгъэмкIэ министерствэмрэ республикэм щаухуэ школхэм Джэрмэншыкри хагъахуэ. I963 гъэм лэжьэн щIедзэ сабий 380-рэ зыщIэхуэ школыщIэм. I968-I979 гъэхэм а школым и унафэщIу лэжьащ ЛIупыр. А илъэсхэм къриубыдэу абы котельнэ иригъэщIащ, псызэхуэхьэсыпIэ иригъэгъэуващ, IуэхущIапIэр ягъэплъу иригъэщIащ. Ауэрэ I976 гъэхэм школым иджыри классипщI зыщIэхуэн пэшхэмрэ шхапIэ инрэ къыпригъэщIыхьащ. Спорт утыку иригъэщIащ. Игури и псэри хилъхьэу лэжьащ ар а илъэсхэм. Школым пионер, комсомол зэгухьэныгъэхэр иIэт, парт организацэм и бюро, профсоюз, адэ-анэ комитетхэр жыджэру щылажьэрт. Зэрырагъэджэн тхылъхэмкIи зыхуеину псомкIи къызэгъэпэщати, сытым дежи районым япэ щит школхэм ящыщт Нурхьэлий зи унафэщIыр. Школыр зэкIэлъыкIуэу, къабзэу, щылажьэхэр зэгурыIуэу, щеджэхэм ехъулIэныгъэхэр яIэу, егъэджакIуэхэмрэ еджакIуэхэмрэ я зэхуаку пщIэ дэлъу зэрыщытымкIэ школым и цIэр фIыкIэ Iуат. А псом кIэлъыплъу, сыт хуэдэ Iуэхури и чэзум зыхуей хуигъазэу ящхьэщытащ ар еджапIэм къекIуалIэ псоми.
1979 - 1991 гъэхэм ЛIупыр «Джэрмэншык» колхозым и парт къудамэм и секретару щытащ. Илъэс 40-м щIигъукIэ къуажэ Советым и депутату лэжьащ.
1996 гъэ лъандэрэ Джэрмэншык къуажэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэщ. Абы ветеран 600-м щIигъу къызэщIеубдэ, районым нэхъыфIу щылажьэ гупхэм ящыщщ, уеблэмэ, я лэжьыгъэ къызэгъэпэщыкIэкIэ къалъытэри, 2002 гъэм екIуэкIа республикэ зэпеуэм япэ увыпIэ къыщихьауэ щытащ. Апхуэдэуи 2005, 2007, 2009,20I2, 20I8 гъэхэм «КъБР-м и Ветеран зэгухьэныгъэ нэхъыфI» цIэр къыфIащурэ къекIуэкIащ.
Нурхьэлий сытым дежи и къуажэм, жылэм, лъэпкъым хуэлэжьащ. Жэуаплыныгъэ ин зыпылъ къулыкъухэм къыпэрыкIа нэужьи, къыщалъхуа жылэжьым и цIэр фIыкIэ игъэIун, абы дэса лIы ахъырзэманхэм я пщIэр къиIэтын, щIалэгъуалэм яригъэцIыхун папщIэ тхыгъэ куэд район, республикэ газетхэм къытрыригъэдзащ, радиомкIэ, телевидениемкIэ къатащ. Сытым дежи гулъытэ хэха хуещI гъащIэм мыхьэнэшхуэ щызиIэ Iуэхухэм. Тхыгъэ гъэщIэгъуэн, купщIафIэ, газетеджэхэм дерс къызыхахын, щIэблэм гъуазэ яхуэхъун куэд тыдодзэ «Адыгэ псалъэми». Ар ди газетым и ныбжьэгъу пэжхэм ящыщ зыщ, и тхыгъэ къытхуихьу, и чэнджэщкIэ къыддэгуашэу, нобэ ттхыхэм теухуа и гупсысэхэр къыджиIэу къыддогуэкI.
ЛIуп Нурхьэлий и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Джэрмэншык» (2003 гъэ), «Зауэм фызабэ ищIахэмрэ абыхэм я бынхэмрэ» (2009 гъэ), «Джэрмэншык школыр илъэс 85-рэ ирокъу» (20I2 гъэ), «Джэрмэншык дэс ЛIупхэмрэ абыхэм я щIэблэмрэ» (2013 гъэ), «Джэрмэншыкрэ абы и цIыхухэмрэ» (20I5 гъэ), «Си лъахэгъухэм ятеухуахэмрэ нэгъуэщI гупсысэхэмрэ» (20I7 гъэ) тхылъхэр.
«Дэтхэнэ цIыхури балигъ хъуауэ къыщыплъытэнур и унагъуэм, лъэпкъым яхуэгъэзауэ ихь жэуаплыныгъэр нэсу зыхищIэ щыхъуам дежщ, - жеIэ Нурхьэлий. - Унагъуэрщ, ущалъхуа, укъыщыхъуа щIыпIэ цIыкIурщ адэжь хэкум къыщыщIидзэр. Си дежкIэ ар Джэрмэншык жылэрщ, лъабжьэ къызэзыта унагъуэрщ, къару къысхэзылъхьа си лъэпкъырщ».
Хэкум, лъэпкъым епха апхуэдэ гупсысэхэр зыбгъэдэлъ нэхъыжьыфIым зэхуихьэсыжащ, иджыжащ икIи тхылъ щхьэхуэу къыдигъэкIыжащ я къуажэм щыпсэу ЛIупхэ я тхыдэр. Зи гугъу тщIы тхылъыщIэм ихуащ ЛIуп унэцIэр зезыхьэу Джэрмэншык дэс унагъуэ 30-м щIигъум я нэхъыжьхэмрэ абыхэм къатехъукIыжа щIэблэхэмрэ ехьэлIа тхыгъэ хьэлэмэтхэр.
Нурхьэлий иужьрей илъэсхэм лэжьыгъэшхуэ зрихьэлIахэм ящыщщ зауэм хэтахэм, зауэм фызабэ ищIахэм, абыхэм я бынхэм я цIэр тхыдэм къыхэнэным. «Ди жагъуэ зэрыхъунщи, зауэм хэтауэ, абы фызабэ ищIауэ 2008 гъэ лъандэрэ жылэм зыри диIэжкъым. Зауэм хэкIуэдахэм я быну псэужыр мащIэщ. Зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъ дэгъуэ къуажэ еджапIэм и пщIантIэм дэтщ. Ар колхозым и мылъкукIэ I970 гъэм ягъэуващ, зауэр зэриухрэ илъэс 25-рэ щрикъум ирихьэлIэу. Илъэс къэс, накъыгъэм и 9-м, мэкъуауэгъуэм и 22-м фэеплъым деж пэкIу щыдогъэкIуэкI. Абы кърохьэлIэ къуажэ унафэщIхэр, зауэм хэтахэр, зауэм фызабэ ищIахэр, абыхэм я бынхэр, Iыхьлыхэр, къуажэдэсхэр, еджакIуэ цIыкIухэр, егъэджакIуэхэр, клубым, библиотекэм я лэжьакIуэхэр, Афганистаным щызэуахэр», - жеIэ Нурхьэлий.
И махуэ къэс IуэхущIэкIэ гъэнщIауэ лэжьа лIы ахъырзэманым и псэемыблэж лэжьыгъэм щхьэкIэ къыхуагъэфэщащ «За освоение целинных и залежных земель», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне (I94I-I945 гъ.), «За доблестный труд в ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина, И.В. Сталина», «50, 60, 65, 70, 75 лет Победы в Великой Отечественной войне» (I94I-I945 гъ.)» медалхэр.
«РСФСР и егъэджэныгъэм и отличник» цIэ лъапIэр къыфIащащ, «Тылым и ветеранщ», «Джэрмэншык къуажэм щIыхь зиIэ и цIыхущ». А псом нэмыщI, и цIэр фIыкIэ къраIуэу куэдрэ къыхуагъэфэщащ республикэм и къулыкъущIапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм я щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр.
Зи псалъэр ялъытэу, зи чэнджэщым тету, зи цIыхугъэмрэ зэфIэкIымрэ пщIэ хуащIу ди япэ ит лIы губзыгъэм, гуащIафIэм дохъуэхъу узыншагъэ быдэ иIэу, и бынхэмрэ абыхэм къалъхужахэмрэ ящыгуфIыкIыу, къилэжьа псом нобэ къыхуихьа пщIэмрэ щIыхьымрэ ирипагэу иджыри куэдрэ псэуну.
