«Кавказ» псалъэм и къежьапIэр

Сыту пIэрэ «Кавказ» псалъэм къикIыр? Хэту пIэрэ ар къэзыгупсысар? Апхуэдэ упщIэхэр зиIэхэр гъунэжщ, абы и жэуапхэри куэду зэщхьэщокI. Мы тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуащ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм щыщ, егъэджакIуэу илъэс куэдкIэ лэжьа КIурашын Алий и еплъыкIэр.

 «Кавказ» псалъэр къыздикIар, абы и мыхьэнэр игъэнэхуэну яужь ихьауэ щытащ прозаик, тхыдэдж, археолог-щIэныгъэлI, Кавказ къуршхэм я лъапэхэр къызэхэзыкIухьа, илъэс 200 ипэкIэ «Путешествие в астраханские и кавказские степи» тхыгъэр зытха Потоцкий Ян. Абы и тхыгъэр къытригъэдзауэ щытащ езым иригъэджа икIи и ныбжьэгъу, ориенталист, академик цIэрыIуэ Клапрот Генрих-Юлий (Париж къалэ, 1829 гъэ). Клапрот щетх а тхылъым: «Дэ къэдгъуэтащ термин «Кавказ»-р ягъэнэхуэну яужь зэритар. Ян къиIуэтэжар зытригъащIэр алыдж философ Клеанф и псалъэхэращ. Абы къызэригъэлъагъуэмкIэ, «Кавказ»-р Iэхъуэ гуэрым и цIэщ, ар благъуафэ зытегъэлъэда Сатурн щIалэм иукIащ. Персхэм ар зэрыжаIэр Кох-Кафу-щ, «Гора-Кафа» жиIэу аращ. «А бгым и щыгум АнкэкIэ еджэу бзу абрагъуэ зэрыщыпсэур абыхэм (персхэм) ижь-ижьыж лъандэрэ ящIэрт», - жеIэ Клапрот.

НэгъуэщI зы гъэщIэгъуэни абы ещхьу щыIэщ. Кавказ лъэпкъхэм я IурыIуатэм къыщокIуэ Iуащхьэмахуэ и уанэ къуапитIым я зэхуакум бзу (бгъэ ин) зэрыщыпсэур, пщIэшхуэрэ щIыхьышхуэ хуащIу. ИкIи а лъэпкъхэр зэщыIеяуэ зэзэуэн хуей хъумэ, бгъэм и лъэбжьанэшхуэхэмкIэ къырхэр игъэзджызджу щIедзэри, щIыр егъэхъей, абыкIи зауэр къызэтрегъэувыIэ. Абы и щыхьэтщ 1829 гъэм генерал Эмануэль гупышхуэ и гъусэу Iуащхьэмахуэ щыдэкIам, къырым хэщIыхьам хуэдэу, ялъэгъуа бзу абрагъуэм и хъыбар къаIуэтэжар. Абыхэм иужькIэ Потоцкий Ян къиIуэтэжам нэхъ хуэкIуэу «Кавказ» псалъэр къызытекIам топсэлъыхь франджы романытх цIэрыIуэ Дюма Александр. Абы жеIэ: «Кавказ» псалъэр къызэрыхъуар наIуэщ, ар къызыхэкIар пасэрей дыдэхэм ящыщ Тхьэм зэрыIэщIэкIуэдаращ. Зи адэр нэджэIуджэ хъуху иубэрэжьу, зи бынхэри зыIэщIэкIуэда Сатурн КавказкIэ еджэу Iэхъуэ гуэр къыхуэзащ икIи зэрымыщIэкIэ Сатурн щIалэр иукIащ, джатэкIэ еуэри. А псори зи нэгу щIэкIа Юпитер щIалэр цIыхухэм я гум къинэжын хуэдэу, абы и фэеплъу «Кавказ» цIэр къурш псоми я кIыхьагъкIэ фIищащ. (Дюма А., «Кавказ», Брюссель, 1860 гъ.)

Мы псалъэм и къэхъукIам тегузэвыхь нэгъуэщIхэми зэрыжаIэмкIэ, а цIэмкIэ еджэу щытащ Нухь бегъымбарым и къуэрылъхухэм ящыщ зым. Осетинхэми а псалъэр гъэщIэгъуэну зэпкърах: «къуаншэбыншэ, тхырыгу, къырыщхьэпIий» щIыналъэ кърагъэкI. Тыркухэм «капу» - бжэ, куэбжэ къызэрыкIым «кас»-р пагъэувэри, касхэм я дэкIыпIэ, дыхьэпIэ кърагъэкI. Тхыгъэ куэдым къыщокIуэ «Кавказ» псалъэр япэ дыдэу дунейм къыщытехьар алыдж драматург цIэрыIуэ Эсхил и трагедие «Прикованный Прометей» жыхуаIэрауэ. Хъыбар, шыпсэ куэдым къызэрыщыкIуэмкIэ, Эсхил и лIыхъужь Прометей зраIулIауэ къалъытэ бгы къырыр здэщыIэр Кавказ къуршхэращ. Прометей Нухь бегъымбарым и къуэ Яфет (Ияфет) и къуэщ. Апхуэдэу щыщыткIэ, ар Кавказым къыщалъхуащ.

Иджы дыхэплъэнщ «Ашэмэзрэ нартхэ я Дыгулыпхъурэ» нарт хъыбарым. Нартхэ я Дыгулыпхъу псыхьэ здэкIуэм зы шу къыхуэзащ. Ар Ашэ и къуэ Ашэмэзт. Дыгулыпхъу зэрыIуэрыIуэдзыр ищIэрт Ашэмэзи, «мыбы зыгуэрхэр жезгъэIэнщ», - жиIэри шыр къыжьэдикъуащ. «Нартхэ я Дыгулыпхъу, мыбыкIэ шы блахуу умылъэгъуауэ пIэрэ?» - жиIэри еупщIащ. Ашэ и къуэр шы зэрымылъыхъуэри, игъэпсэлъэн щхьэкIэ къызэреупщIари къищIат пщащэми, и жэуапыр хьэзырыхэти, хъуэр дэгъуэ къридзащ.

Ашэмэз игугъакъым апхуэдэ псалъэ Дыгулыпхъу къридзыну. Абы пидзыжын щимыгъуэтым, Ашэмэз аргуэру еупщIащ цIыхубзым:

- А псори пщIэуэ дапщэщ укъалъхуа уэ дахэр?

Нартхэ я Дыгулыпхъу абыи хуэхьэзырти, мыпхуэдэ жэуап иритыжащ Ашэ и къуэм:

         Къау-къау щыкъакъэу,

         Къау-къау щыкIэцIу,

         Къаз анэ щыгъуалъхьэу,

         ПщIэгъуалэ щыгупкIэу,

         ГупкIэ мэш къыщахым -

         А лъэхъэнэм сыкъалъхуащ.

Дыгулыпхъу и жэуапхэм къыщигъэсэбэпа псалъэхэу «къау»-мрэ «къаз»-мрэ дунеишхуэм тез хъуа «Кавказ» псалъэм и лъабжьэу зэрыщытыр нэрылъагъущ. Адыгэхэм «лебедь»-м щхьэкIэ «къау» е «къыу» жаIэ. Мы псалъитIри итщ ди щIэныгъэлI гупышхуэм 1999 гъэм къыдагъэкIа «Адыгэ псалъалъэ» тхылъышхуэм

«Къаукъаз»-р урысыбзэм зызэман хуамыгъакIуэу хъунутэкъыми, а бзэм и лингвистикэм тету, редуцированиер и лъабжьэу, «къау»-м и (ъ), «къаз»-м и (ъ) знакхэр гъэкIуэда хъуащ икIи абы ипкъ иткIэ, «кау»-рэ «каз»-рэ къыдитащ. Лингвистикэм и ассимиляцэ, диссимиляцэ хабзэхэм япкъ иткIэ, «кау»-м и кIэух (у)-р урысыбзэм и хьэрф (в)-м хуэкIуащ икIи «кав» хъуащ. Апхуэдэу «къаукъаз»-р «кавказ» хъуащ.

«У»-р «в»-м щыхуэкIуэ зэхъуэкIыныгъэхэм я щапхъэ куэд бзэхэм щыщыIэщ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, алыджхэм я бзэм щыщ «automatos», «autos» псалъэхэр «автомат», «авто» урыс псалъэхэм, «autor», «aurora» латин псалъэхэр урысыбзэм и «автор», «аврора», инджылызыбзэм и «euro»-р урысыбзэм и «евро» зэрыхъуар. Адыгэбзэми хэтщ апхуэдэ щапхъэхэр: Аруан - Урвань, Иуаз - Ивазов, хьэиуэ - айва, Щоуджэн - Шовгенов, уэлий - валий, нэгъуэщIхэри.

Къэдгъэлъэгъуа мы ди Iуэху еплъыкIэхэм япкъ иткIэ, жытIэ хъунущ «Кавказ» псалъэр мы къырылъэ тхыцIэм япэ дыдэ фIэзыщар адыгэхэр зэрыарар. Iуащхьэмахуэ и Iэшэлъашэхэр къэзыухъуреихь Iуащхьэ лъахъшэхэм я щыгум уиту зыщуплъыхькIэ, уи нэгум къыщIоувэ толъкъунышхуэм тесу джэгу къаухэмрэ къазхэмрэ, зэрызехьэурэ ищхъэрэкIэ зэрехьэхыу.