Яхуэмыгъуэту къагъуэта

ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием Архъыз Ищхъэрэм астрофизикэмкIэ щиIэ обсерваторэм и щIэныгъэлIхэм хьэршым зэуэ къыщагъуэтащ «экзопланетэу» (дыгъэм и къэухьщIыбкIэ щыIэхэрщ) 8. Ар, нэгъуэщI къэралыгъуэхэм я щIэныгъэлIхэр ящIымыгъуу, езыхэм я зэфIэкIым кърикIуа икIи зэи къэмыхъуа телъыджэу къалъытащ.
Дыгъэм и адрыщI лъэныкъуэм нэсу апхуэдэхэр къагъуэтыну обсерваторием и лэжьакIуэхэм я гущхьэ къэкIыххэртэкъым. Ар къайхъулIа нэужьи, мазэ зыбжанэкIэ кIэлъыплъыжащ абыхэм я щытыкIэм - зэрамыгугъауэ, псори а къалъыхъуа щапхъэм техуащ. Я ехъулIэныгъэхэр хэIущIыIу щащIар щIышылэм Москва щекIуэкIа «Королёвым и еджэныгъэхэрщ».
«Экзопланетэ» къагъуэтахэм я бжыгъэр нобэ мини 5-м ноблагъэ. Ауэ апхуэдэ къэхутэныгъэхэр ди къэралым и щIэныгъэлIхэм къащехъулIэр зэзэмызэххэщ, ари нэгъуэщI къэралыгъуэ куэдым я щIэныгъэлI гупхэм яхэту. 
- Ар зи фIыгъэр щIэуэ къагупсыса робот-телескопырщ. Гъунэгъуу зэпэщIэту орбитэм ит Юпитер, Нептун «пщтырхэр» газым къыхэхъукIа планетэ гъумыщIэхэщ икIи езыхэр къызытехъукIыжа а планетитIым я хъуреягъыр махуэ зыбжанэм къриубыдэу къакIухь. ЩIым утету къыпхуэгъуэтынур газым къыхэхъукIа апхуэдэ планетэхэрщ. ЩIым ещхь планетэ нэсхэр къэпхутэн папщIэ хьэршым ит телескоп уиIэн хуейщ. Шэч къытетхьэркъым къэхутэныгъэщIэхэр адэкIи къызэрытпэплъэм. «КъыкIэлъыкIуэ кIэлъыплъыныгъэхэр щедгъэкIуэкIыну «губгъуэри» дгъэхьэзыракIэщ»,- жиIащ Дыгъэм и системэм ехьэлIа физикэмкIэ къудамэм и унафэщI Тавров Александр. ЗэкIэ щIэныгъэлIхэм къагъуэтар икIэм нэсу лъэныкъуэ куэдкIэ къапщытэнущ: и хьэлъагъыр, и инагъыр къызытехъукIа планетэхэм я нурым и псынщIагъым зэрехъулIэр, нэгъуэщIхэри. А псом иужькIэщ а «экзопланетэхэм» яубыдыну увыпIэр зыхуэдэр наIуэ къыщыхъунур.
ЩIэныгъэлIхэм куэд щIауэ ящIэрт галактикэ жыжьэм апхуэдэхэр зэрыщыIэр, ауэ а лэжьыгъэм пэлъэщын нобэкIэ зэрамыIэм Iуэхур къилъахъэрт. Япэ «экзопланетэр» I995 гъэм къагъуэтауэ щытащ Швейцарием и щIэныгъэлIхэу Келоз Дидьерэ Майор Мишелрэ. АрщхьэкIэ я къэхутэныгъэшхуэхэм къапэкIуэу Нобель и саугъэтыр тIуми щратар илъэс 20 дэкIыжа нэужьщ.
Къэрэшей-Шэрджэсым щылажьэ астрофизикхэм робот-телескопхэр къазэраIэрыхьэрэ дэкIар илъэситI къудейщ. А обсерваторие дыдэм иIэщ Урысейми Евразиеми щынэхъ ин оптикэ телескоп. Ауэ абы елъытауэ иужьрейм и зэфIэкIыр гъунапкъэншэщ; абыхэм вагъуэ жыжьэхэр ялъагъум имызакъуэу, абыхэм пIалъэ пыухыкIам тету къапих нурым и гуащIагъыр зыхуэдизри къехутэф.
Телескопыр вагъуэ 30-м кIэлъыплъащ икIи абыхэм зи гугъу ящI газу зэхэт планетэхэр зи гъусэу къахэкIар 8 къудейрщ. ВагъуэщIэхэр къэхутэныр астрофизикэм и зы къудамэщ икIи абы и фIыгъэкIэ цIыхур щыгъуазэ хъунущ дыгъэм и системэм хэт планетэхэри, абы и щIыбкIэ щыIэхэри нэхъ гъунэгъуу джынымкIэ.

 

Шэрэдж Дисэ.
Поделиться: