Езым и гъуэгу иIэжщ

Кадар и зэманым Венгриер езым ещхь ухуэкIэ зиIэ къэралхэм я нэхъ щхьэхуит дыдэу щытащ. Ар СССР-ми КъухьэпIэми я ныбжьэгъут. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ Москва игу тригъахуэрт апхуэдэ бгъэдыхьэкIэр. 

Дуней псом къызэрацIыхуа Кадар унэцIэр абы щигъуэтар и ныбжьыр илъэс 19 ирикъуауэщ. Абы ипэкIэ щытащ 1912 гъэм накъыгъэм и 26-м Хорватием и Риеки къалэм къыщалъхуа Черманек Джованни щIалэщIэ къызэрыгуэкIыу. КъызыхэкIари зэIубзыщэу щыттэкъым. Языныкъуэ тхыдэджхэм хэбгъэзыхьмэ, хуагъэфащэ абы и адэ дыдэм апхуэдэ бын иIауэ имыщIагъэххэу. Апхуэдэурэ къэхъуащ зэхэзедзэну. АрщхьэкIэ щIалэ цIыкIум хьэл быдэ хэлъу къыщIэкIащ, абы и фIэщ хъурт гува-щIэхами и гъащIэм зэрызэрихъуэжынур. КлассиплI школыр абы апхуэдизу фIыуэ къиухати, адэкIи еджэну хуит ящIащ. Аргуэру илъэсиплI дэкIри, гъащIэм и уэрыпIэм хыхьащ. Аращ абы щIэныгъэу бгъэдэлъар зыхуэдизыр, ауэ ар хурикъуащ и ныкъуэкъуэгъу псори иригъэкIуэтэкIыу, къэралым и къулыкъу нэхъыщхьэр  зыIэригъэхьэн.  Илъэс 32-кIэ ар уадэмрэ сыджымрэ – социализмэмрэ капитализмэмрэ - я кум дэтыфащ лъэныкъуитIымкIи губгъэн гуэри къыщимыхьу. ЛъэужьыфI къигъэнащ: венгрхэм иджыри ар гуапэу ягу къагъэкIыж. 

ИпэкIэ зи гугъу тщIа ныбжьым – илъэс 19-м - нэса иужь Янош къыгурыIуащ коммунист гупсысэк1эхэм нэхъ зэрызэIэпашэр, икIи Венгрием и Компартым и комсомол зэгухьэныгъэм хыхьащ. Абы щыгъуэщ щэхурылажьэ хъууэ «Кадар» унэцIэр щызыфIищыжари. «Чей зыщI» - а псалъэр абы апхуэдизкIэ игу ирихьати, игъащIэ псокIэ къызыхуигъэнащ. Абы нэгъуэщI щхьэусыгъуи хэлът. «Черманек» унэцIэм словак лъабжьэ иIэт икIи ар зезыхьэ венгр политикыр жыжьэ нэсыфынутэкъым.

Пэжу, езым и коммунист фIэщхъуныгъэхэм папщIэ Янош куэд игъэвыну къыхуихуащ. 1931 гъэм къыщыщIэдзауэ ар зыбжанэрэ лъэхъуэщхэм исащ, Хорти и фашист правительствэм игъэтIысурэ. Зэгуэр ар тутнакъэщым гъусэ щыхуэхъуащ илъэс зыкъом дэкIа иужь Венгрием и Компартым и Iэтащхьэу къыщIидза Ракоши Матьяш. ЖытIэнщи, а цIыхуращ Кадар зэман дэкIа иужь и ныкъуэкъуэгъу нэхъыщхьэ хуэхъужари. 

Ауэ абы щыгъуэм Ракоши коммунист ныбжьыщIэр игу ирихьащ икIи партым къулыкъу нэхъыщхьэр къыщыIэрыхьа иужь, ныбжьыщIэр дригъэкIуэтейуэ щIидзащ. Зауэм и илъэсхэм Янош ЗыпэщIэсыныгъэм и къызэгъэпэщакIуэхэм ящыщащ, фашистхэм яIэрыхьэри, телъыджэу къаIэщIэкIащ. 1940 гъэхэм я кIэухым Кадар къыгурыIуащ Сталиным и блыгущIэт Ракоши къэкIуэн зэримыIэр икIи абы хуэмыарэзыхэр зэкъуигъэувэу хуежьащ. АрщхьэкIэ зэманыр къэсатэкъым. Къэрал Iуэху кIуэцIхэмкIэ министрым и къулыкъур зыIыгъ Янош 1950 гъэм трагъэкIри, «цIыхубэм и бийуэ» ягъэтIысащ, и судри укIкIэ ящIащ. Ауэ, и насыпти, тезырыр зэрахъуэкIащ. 1954 гъэм Кадар хуит къащIыжащ, зэрагъэкъуэнша псори щхьэщахри. А зэманым Венгрием щытыкIэр щызэщIэплъэрт. ЗыужьыкIэм и социалист гъуэгур къемызэгъыу къэзылъыта Надь Имре и правительствэм мурад ищIат 1955 гъэм къызэрагъэпэща Варшавэ зэгурыIуэныгъэм къыхэкIыжыну. Янош япэщIыкIэ апхуэдэ политикэр диIыгъащ, арщхьэкIэ къэрал шынагъуэншагъэмкIэ IуэхущIапIэм и лэжьакIуэхэр зыкъэзыIэта цIыхухэм хьэкIэкхъуэкIагъэ хэлъу зэраубэрэжьыр щилъагъум, кхъухьлъатэм итIысхьэри, МосквакIэ иунэтIащ.

Абы 1956 гъэм щэкIуэгъуэм и 7-м Будапешт игъэзэжащ совет танкхэм я гъусэу. 1956 гъэм къэралым щекIуэкIахэм Кадар игъащIэ псор зэрахъуэкIащ: ар хэдэн хуей хъуащ. ИкIи щыуакъым: Революцэ рабочэ-мэкъумэшыщIэ правительствэм и унафэщIу абы зэтригъэсабырыжащ къэралым зыкъыщызыIэтахэр. АрдыдэмкIэ Кремлыр къыдихьэхащ. Янош и къару псори ирихьэлIащ Венгриер социалист гъуэгум темыкIыным. Ауэ цIыхубэм зыкъызэриIэтам игъэгузэва Москва мыбы куэдкIэ нэхъыбэ худичыхырт адрей лъэпкъ унафэщIхэм нэхърэ. Венгриер хуиту ядэлажьэрт капиталист къэралхэм икIи нэхъ куууэ япыщIат. Абы фейдэшхуэ къыхихырт. Социалист Венгриерт Европэм ику иту зы цIыхум тещIыхьауэ гъавэ нэхъыбэ къыщрахьэлIэр, лыуэ нэхъыбэ къыщалэжьыр. СССР-м къригъашэрт ерыскъыхэкIхэр, хущхъуэхэр, щыгъынхэр, вакъэхэр. Псоми фIыуэ дощIэж а зэманым зи хуэдэ щымыIа «Икарусхэр» – а автобусхэри къыздикIар а къэралырт. Венгриер зыми хущыщIэртэкъым. Совет IэщIагъэлIхэр ядэIэпыкъуурэ, мыбы металлургие завод инхэр щаухуат. Кремлым имылъагъуу фэ зытригъауэрт Венгрием планым тет экономикэм рынок зэхущытыкIэхэр уэру зэрыщыхапщэр. 

Пэжщ, илъэс куэдкIэ къыпэрыуэн имыIэу властыр зэрыIэщIэлъам езы Кадар и хьэлри зэрихъуэкIат. Ар нэгъуэщI Iуэху еплъыкIэ зиIэ цIыхум жиIэм едаIуэртэкъым, езым и унафэ закъуэрат пхрыкIыр. Кадар илъагъуртэкъым ихъуреягъкIэ къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр. Къэралым щыIэ щытыкIэр зэщIэплъэрт. Абы ар къыгурыIуэрт, ауэ хэкIыпIэ къыхуэгъуэтыртэкъым. Япэрей Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр къезэгъыжыртэкъым. Иужь илъэсхэм Кадар и акъылым икIат. 1989 гъэм бадзэуэгъуэм и 6-м Венгрием и Iэтащхьэр лIащ. Абы и хьэдэр хуэфэщэн пщIэ псори иIэу щIалъхьащ. АрщхьэкIэ 2007 гъэм къахуэмыгъуэта бзаджэнаджэхэм хьэкIэкхъуэкIагъэ ялэжьащ: езымрэ и щхьэгъусэмрэ я кхъащхьэхэр зэхафыщIащ. Абы зэгуигъэпащ къэрал псор. Кадар Янош фIыуэ ялъагъурт. Сыт хуэдэу щытами, цIыхухэм зэреупщIам сэтей къызэрищIащи, венгрхэм я процент 65-м абы къэралым и тхыдэм фIы куэд къыхинауэ къалъытэ. Ар пщIэшхуэщ, адрей коммунист Iэтащхьэхэм я ухыкIар зыхуэдэр къэплъытэмэ. 

Ди тхыгъэм и пэщIэдзэм зэрыжытIащи, Венгрием нэхъ щхьэхуиту  иригъэкIуэкI политикэр ауэ сытми къежьакъым.